W czasach współczesnych Krym przez długi okres funkcjonował jako autonomiczne państwo, zależne od silniejszego sąsiada. Jego rdzenna ludność została w większości wysiedlona. Intelektualista Cafer Seydamet ogłosił pierwszą demokratyczną republikę w świecie islamskim, o nazwie Republika Krymska Ludowa w dniu 26 grudnia 1917. Jednak ta republika była krótkotrwała i została zniszczona przez bolszewickie powstanie w styczniu 1918 roku.

Tatarzy krymscy (Qırımtatarlar)

Jest to grupa etniczna posługująca się językiem krymskotatarskim, zamieszkująca od XIII wieku Półwysep Krymski. W 1850 roku Tatarzy krymscy stanowili 77,8% ludności Krymu, jednak obecnie ich liczba wynosi nieco ponad 10% mieszkańców półwyspu. Wielu potomków emigrantów z Krymu z przełomu XIX i XX w. mieszka także w Rumunii, Bułgarii i Turcji, a także w Uzbekistanie, dokąd zostali deportowani przez władze stalinowskie w 1944 r. Ich liczbę ocenia się na ok. 480 tys. osób, z czego 250 tys. na Krymie i 150 tys. w Uzbekistanie^[12].

Ludność Krymu	1795	1816	1835	1850	1858	1864	1897	1917	1920	1926	1934	1937	1939	1959	1979	1989	2001
Ogólnie, w tys.	467	454,7	156,4	212,6	279,4	343,5	331,3	198,7	546,7	749,8	718,9	713,8	832	996,8	1 123,8	1 201,5	2 135,9
Tatarzy krymscy, %	87,6	85,9	83,5	77,8	73	50,3	35,6	28,7	26	25,1	23,8	20,7	19,4	–	0,7	1,6	12,1
Rosjanie, %	4,3	4,8	4,4	6,6	12,6	28,5	33,1	41,2	44,1	42,2	44	47,7	49,6	71,4	68,4	67,1	58,3
Ukraińcy, %	1,3	3,7	3,1	7	4	–	11,8	8,6	7,4	10,9	10,9	12,9	13,7	22,3	25,6	25,8	24,3

Po przyłączeniu Krymu do Rosji zmniejszała się populacja mieszkańców (w związku z masowym exodusem przytłaczającej większości ludności krymskotatarskiej i tureckiej na teren Imperium Tureckiego), rosła też bieda. Pod koniec XVIII w. liczba ludności Krymu nie wynosiła więcej niż 60 tysięcy osób (dla porównania: sama Kaffa liczyła w czasach rozkwitu przeszło 80 tysięcy). W XIX w. jednak znowu zaczęła się podnosić. W latach 1854–1855 Krym stał się polem walki między Rosją a mocarstwami sprzymierzonymi w wojnie krymskiej. Zjazd krymskotatarski, który odbył się w Symferopolu w dniach 1–2 października 1917, postanowił zwołać parlament tatarski – Kurułtaj, który zebrał się w grudniu, wybrał rząd i Dyrektorię (kolektywna prezydentura) na czele z Czembejem i proklamował na terenach tatarskich Republikę Tatarów Krymskich.Kurultai ( mongolski : Хуралдай, Khuruldai ; turecki : Kurultay ), był nazwą politycznej i wojskowej rady starożytnych mongolskich i tureckich wodzów i chanów. Korzeń tego słowa to "Khur" (zgromadzenie / omówienie) zaś "Khural" ma polityczny sens "spotkania" lub "zgromadzenia" w tureckich i mongolskich językach. Khuraldai (pisana Khuruldai) lub Khuraldaan oznacza "zgromadzenie", lub bardziej dosłownie, "między- zebranie". Różne nowoczesne mongolskie i ludy tureckie używają go w sensie politycznym i administracyjnym, jako synonim parlamentu , kongresu , konferencji , rady , zgromadzenia , konwencji , zebrania.

Po ostatecznym zajęciu pod koniec 1920 r. Krymu przez armię bolszewicką doszło do masowych mordów dokonywanych przez komunistów, które w części objęły także ludność krymskotatarską, zwłaszcza działaczy niepodległościowych. Następnie od XI 1921 do czerwca 1922 Krym dotknęła klęska głodu, w dużym stopniu sprokurowana przez politykę władz bolszewickich, jako część szerszej klęski głodu obejmującej znaczną część Ukrainy i część Rosji. Na terenie Krymu zmarło z głodu około 100 tys. osób, 50 tys. ludzi opuściło półwysep szukając pożywienia, co łącznie oznaczało ubytek 21% mieszkańców tego rejonu. Klęska ta dotknęła wszystkie grupy etniczne, ale największe straty były w rejonach ze szczególnie liczną ludnością krymskotatarską. W okresie 1931-1933 miała miejsce następna śmiertelna klęska głodowa, kolektywizacja (1929-1930), połączona z rozprawieniem się z duchowieństwem muzułmańskim oraz z rusyfikacją kultury krymskotatarskiej (m.in. narzucenie cyrylicy językowi krymskotatarskiemu). Później w latach 1937-1938 przeprowadzono dużą akcję przeciwko dotychczasowej elicie komunistów m.in. krymskotatarskich, a także inteligencji krymskotatarskiej. W sumie wydarzenia te, po 1922, doprowadziły do śmierci kolejnych 40 tys. Tatarów Krymskich. Niezależnie od tego, od 1924 trwały zaawansowane przygotowania zmierzające do wyodrębnienia z Krymskiej ASSR północnej części półwyspu, gdzie planowano założyć Krymską Republikę Żydowską. Do republiki tej zamierzano przesiedlić znaczną liczbę (2,8 mln) Żydów z reszty ZSRR. Plany te, podobnie jak pierwsze grupy osadników żydowskich, wzbudziły znaczne zaniepokojenie wśród władz krymskotatarskich, a od 1926 (ujawnienia tych planów) także ludności krymskotatarskiej. W następnych latach, do 1934 (gdy zaniechano koncepcji republiki żydowskiej na Krymie) szybko przyrastała liczba żydowskich osad i kołchozów, co generowało konflikty z Tatarami, zmagającymi się z niedostatkiem ziemi.

Całość tych wydarzeń spowodowała, że w momencie ataku Niemiec na ZSRR w 1941 i później w czasie ofensywy niemieckiej i okupacji niemieckiej Krymu, ludność krymskotatarska generalnie nie odnosiła się wrogo do antybolszewickiej retoryki niemieckich władz, a część Tatarów Krymskich widziała we współpracy z Niemcami okazję do ustanowienia niepodległości i zmiany systemu politycznego. Opcję te wspierały niektóre grupy emigrantów krymskotatarskich, którzy opuścili ojczyznę po rewolucji październikowej, a po zajęciu Krymu przez armie niemiecką i rumuńską powrócili. W konsekwencji władze niemieckie utworzyły z ochotników krymskotatarskich bataliony samoobrony, które ochraniały wsie krymskotatarskie przed rekwizycjami i atakami partyzantki sowieckiej, ale prowadziły także akcje ofensywne przeciw tym partyzantom i wspierającej ich ludności cywilnej. Część ochotników wstąpiła także do Wehrmachtu (do 11 Armii). W 1944 z ewakuowanych z Krymu żołnierzy krymskotatarskich utworzono górską brygadę Waffen SS (dwa bataliony). W sumie w oddziałach militarnych kontrolowanych przez Niemcy służyło 10-20 tysięcy osób (większość z nich w samoobronie). Tatarzy Krymscy wchodzili też w skład lokalnej administracji, mieli także szereg przywilejów w zakresie edukacji, kultury (szkoły, wydawnictwa) i wolności religijnej. Z drugiej strony w Armii Czerwonej służyło ponad 50 tys. Tatarów Krymskich, Tatarzy byli też licznie reprezentowani w partyzantce (na południu Krymu około 30% partyzantów było Tatarami). Pomimo tego jeszcze przed odbiciem Krymu przez Armię Czerwoną władze sowieckie uznały ludność krymskotatarską Krymu za kolaborującą z okupantem. Dlatego w momencie zajmowania Krymu przez wojska bolszewickie Tatarzy Krymscy zostali poddani intensywnym prześladowaniom, przede wszystkim masowym gwałtom i doraźnym egzekucjom, połączonymi z rabunkiem majątku. Sytuacja ta trwała około dwóch tygodni.

W konsekwencji Operacji krymskiej, w maju 1944 roku Krym zdobyła Armia Czerwona. Władze radzieckie uznały, iż w czasie okupacji ludność krymskotatarska kolaborowała z najeźdźcami i zadecydowała o wysiedleniu Tatarów krymskich z Krymu. Główną akcję wysiedleńczą przeprowadzono 18 maja 1944. Wtedy też przeprowadzono wielką akcję zmiany nazw miejscowości na rosyjskie. W ich miejsce przybyli osadnicy rosyjscy.

Przebieg deportacji

17 Armia niemiecka, broniąca Krymu pod dowództwem gen. Erwina Jaenecke, a od 3 maja gen. Karla Allmendigera wycofywała się z Krymu do 12 maja 1944. Już 13 kwietnia 1944 Ludowy Komisarz Spraw Wewnętrznych ZSRR Ławrientij Beria wydał rozkaz o oczyszczaniu Krymu z elementów antysowieckich, jednak bez wymieniania Tatarów Krymskich. 10 maja Beria przesłał Józefowi Stalinowi gotowy plan wysiedlenia ludności krymskotatarskiej z półwyspu, uzasadniając swoją propozycję zdradzieckimi według niego działaniami Tatarów Krymskich przeciw władzy radzieckiej i zagrożeniami wynikającymi z dalszego ich przebywania na przygranicznym obszarze ZSRR. Proponował przesiedlenie ich do Uzbeckiej Socjalistycznej Republiki Radzieckiej i wykorzystanie w rolnictwie (w kołchozach i sowchozach), w przemyśle i w transporcie. Przewidywał rozpoczęcie operacji 20-21 maja i zakończenie jej do 1 lipca. Beria przygotował też projekt postanowienia Państwowego Komitetu Obrony "O krymskich Tatarach".

11 maja 1944 Państwowy Komitet Obrony podjął decyzję o przesiedleniu Tatarów krymskich do Uzbekistanu (decyzję podpisał Stalin), a 21 maja uzupełnił ją, postanawiając przesiedlić ich także do Maryjskiej Autonomicznej Socjalistycznej Republiki Radzieckiej oraz do obwodów gorkowskiego, iwanowskiego, kostromskiego, mołotowskiego i swierdłowskiego. W postanowieniu wskazywano również, że wielu Tatarów krymskich dopuściło się w czasie wojny zdrady ojczyzny, zdezerterowało z wojska i przeszło na stronę wroga, wstępując do ochotniczych oddziałów walczących z Armią Czerwoną i biorących udział w niemieckich działaniach represyjnych, odznaczając się w zwalczaniu partyzantów i przyczyniając się do masowego wyniszczania obywateli radzieckich. Dalej zarzucono Tatarom aktywną współpracę z okupantami poprzez udział w krymskotatarskich komitetach narodowych, prowadzenie działań szpiegowskich i dywersyjnych na tyłach armii radzieckiej, a także prześladowanie ludności nietatarskiej oraz dążenie do oderwania Krymu od ZSRR.

Wysiedlenia

Operacja wysiedlania była kierowana bezpośrednio przez Bogdana Kobułowa i Iwana Sierowa, rozpoczęła się o świcie 18 maja 1944, gdy przeprowadzono masowe zatrzymanie całej ludności krymskotatarskiej Krymu (głównie dzieci i kobiet, gdyż dorośli mężczyźni byli na froncie) i trwała do 20 maja, gdy zakończono wyprawiania transportów. W następnych tygodniach (do sierpnia) wyłapywano osoby, które uniknęły zatrzymania w czasie głównej akcji.

Akcję cechowała niezwykła brutalność. Wywiezieniu towarzyszyła konfiskata całego mienia nieruchomego i większości ruchomego. Według zarządzenia Stalina z 11 V 1944 każda rodzina mogła wziąć ze sobą 500 kg bagażu, jednak jak wynika z relacji wysiedlanych w praktyce bagażu albo w ogóle nie pozwalano brać, albo tylko podręczny. Deportowanym pozostawiano tylko od kilku minut do pół godziny na przygotowanie się do wyjazdu, zabraniano zabierania pieniędzy, odzieży, a nawet żywności. Operacja odbywała się w szybkim tempie. Już do godz. 20 pierwszego dnia operacji załadowano do bydlęcych wagonów 90 tys. osób. Do południa następnego dnia odprawiono 44 transporty wiozące prawie 119,5 tys. przesiedleńców, a wieczorem meldowano Berii o załadowaniu 165,5 tys. osób, z których 136,5 tys. zdołano wysłać do miejsc przymusowego osiedlenia.

Według końcowego meldunku Kobułowa i Sierowa operacja została zakończona 20 maja o godz. 16. Wysiedlono 180 014 osób, które 67 transportów powiozło do rejonów osiedlenia. Ponadto 6 tys. Tatarów Krymskich w wieku poborowym zostało zmobilizowanych i skierowanych do Guriewa, Rybińska i Kujbyszewa do dyspozycji wojskowych przedsiębiorstw naftowych. Dalsze 5 tys. Tatarów Krymskich wysłano do dyspozycji trustu węglowego "Moskowugoł". W sumie więc z Krymskiej ASRR wywieziono około 190 tys. osób narodowości krymskotatarskiej (dane NKWD i władz administracyjnych, akceptowane też przez wielu badaczy; choć istnieją wyższe szacunki). W akcji tej wywieziono też parę tysięcy Tatarów Krymskich pochodzących z innych rejonów ZSRR, ale obecnych w danym momencie na półwyspie. Deportowano również 396 Niemców, 21 Austriaków, 32 Rumunów, 7 Finów. Akcją wysiedleńczą objęto także tych Tatarów Krymskich, którzy zasłużyli się w radzieckiej partyzantce i w podziemiu komunistycznym, którzy pełnili funkcje partyjne i zajmowali stanowiska państwowe. Wraz z końcem wojny zastosowano ją także wobec służących w Armii Czerwonej oficerów i żołnierzy narodowości krymskotatarskiej.

Parę tygodni później wysiedlono 50 tysięcy Niemców krymskich, a potem zamieszkujących Krym Ormian, Greków, Bułgarów, Turków, Kurdów, Persów i Romów. Ogółem podczas wojny i po jej zakończeniu Krym opuściło przymusowo 300 tysięcy mieszkańców, z czego 200 tysięcy stanowili Tatarzy Krymscy.

W związku z operacją miały miejsce zbrodnie na ludności. Najgłośniejszą z nich, ale prawdopodobnie nie jedyną, stały się wydarzenia w rejonie Arabatu. Ludność kilku wsi krymskotatarskich została tam z niewiadomych przyczyn pominięta w toku operacji deportacyjnej. Kobułow miał się o tym dowiedzieć dopiero 19 lipca 1944 r., podczas bankietu wydanego na cześć funkcjonariuszy aparatu bezpieczeństwa odznaczonych za "zasługi" w toku deportacji z Krymu. Ponieważ najwyższe czynniki radzieckie powiadomiono już o pomyślnym zakończeniu akcji, Kobułow polecił swym podwładnym błyskawicznie "załatwić" problem. Osady krymskotatarskie zostały otoczone przez żołnierzy NKWD, a ich mieszkańcy załadowani na łodzie i wywiezieni na najgłębszą część Morza Azowskiego. Tam łodzie zatopiono, a żołnierze z bronią maszynową czuwali, by nikt nie uszedł z życiem.

Wskutek warunków transportu i osiedlenia w miejscach zesłania zmarło do końca 1949 około 44 tys. Tatarów krymskich (inne dane, zakładające wyższą liczbę deportowanych, szacują ofiary śmiertelne do końca 1945 na 112 tysięcy). Śmiertelność podczas transportu i pierwszych kilku lat osiedlenia w nowym miejscu wyniosła więc sumarycznie 40-50%. Największa liczbę osób, około 150 tysięcy osób wywieziono do Azji Centralnej (przede wszystkim do Uzbekistanu), resztę głównie w rejon Uralu i okolic Kostromy i Gorkiego do prac w lesie zgodnie z podanymi wyżej decyzjami władz sowieckich.

Nowe porządki na Krymie

Po przeprowadzeniu akcji deportacyjnej na Krymie podjęto działania mające na celu zatarcie wszelkich śladów krymskotatarskiej kultury. Niszczono domy Tatarów Krymskich, sady i winnice skazane zostały na zdziczenie, a cmentarze zaorywano. Wycięto również cyprysy będące charakterystycznym elementem krajobrazu. Palono wszystko, co napisane było i wydrukowane w języku krymskotatarskim, nawet literaturę komunistyczną.

22 października 1944 biuro Komitetu Obwodowego WKP(b) Krymu przyjęło postanowienie o zmianie nazw miejscowych na Krymie związanych z krymskotatarskimi, greckimi i niemieckimi mieszkańcami i ich tradycją kulturową. 14 grudnia 1944 Prezydium Rady Najwyższej ZSRR wydało dekret zmieniający krymskotatarskie nazwy rejonów i miast rejonowych na rosyjskie, a w sierpniu 1945 postanowiło w ten sam sposób zmienić nazwy wsi i rad wiejskich.

Powrót

Od akcji deportacyjnej obowiązywał zakaz powrotu i osiedlania się na Krymie, potwierdzony na XX zjeździe KPZR w 1956, kiedy to innym narodom pozwolono powrócić na dawne miejsca zamieszkania. Już od lat 60. XX wieku rozpoczął działać w Uzbekistanie ruch na rzecz powrotu na Krym, jednak zakaz został zniesiony dopiero w 1989. Teoretycznie w 1967 uznano, że oskarżenie całego narodu krymskotatarskiego o współpracę z Niemcami powinno być cofnięte (postanowienie Rady Najwyższej z 5 IX 1967), a Tatarzy Krymscy mają prawo osiedlać się na terenie całego ZSRR (w domyśle także poza miejscem zesłania) (postanowienie Prezydium Rady Najwyższej z 5 IX 1967), jednak w praktyce opuszczenie rejonu zesłania pozostawało utrudnione, a powrót na Krym był niedozwolony aż do czasu upadku ZSRR. Masowe, nielegalne powroty rozpoczęły się jednak już w latach 70. XX wieku. Wywołało to wiele napięć społecznych, ponieważ dawne miejsca zamieszkania były zajęte przez rosyjskich osadników. Tatarzy Krymscy zamieszkiwali w namiotach, a z czasem w tymczasowych osiedlach na obrzeżach wsi i miast.

Obecnie stanowią około 15% mieszkańców Krymu.W 1954 roku, w trzechsetną rocznicę ugody perejasławskiej Krym został włączony w granice Ukraińskiej SRR.

Chanat Krymski

Chanat Krymski (tat. Qırım Hanlığı) to historyczne państwo feudalne na Półwyspie Krymskim, istniejące od XV do XVIII wieku, pod panowaniem tatarskich chanów.

Flaga Chanatu Krymskiego	Godło Chanatu Krymskiego

W XIII-XIV wieku tereny te znajdowały się w składzie mongolskiej Złotej Ordy, a chanat powstał w roku 1427 w wyniku jej rozpadu. Ostateczna konsolidacja państwa została dokonana w 1449, w wyniku ostatecznego utrwalenia władzy pierwszego chana – Hadżi Gireja. W 1471 roku Chanat po raz pierwszy najechał na Podole. Na skutek buntu możnych rodów tatarskich żądajacych zwiększenia haraczu od Kaffy, którą brał w obronę Mengli Girej, poproszona o pomoc Turcja wysłała na Krym wyprawę wojenną. W ten sposób w 1475 Krym przyjął zwierzchnictwo imperium osmańskiego w wyniku zajęcia przez Turków osmańskich południowego Krymu i wzięcia w Kaffie do niewoli Mengli I Gireja. Od tego czasu w Kaffie rezydował turecki urzędnik sprawujący nadzór nad chanem. Chanat odegrał ważną rolę w Europie Środkowo-Wschodniej, najeżdżając Rosję i Rzeczpospolitą, co było powodem wojen polsko-tureckich. Największe natężenie najazdów Tatarów na Polskę przypadło na lata 1474-1534, a później na lata 1605-1633^[2].

Mimo prymitywnej gospodarki, Krym przeżywał w XVII wieku okres rozkwitu politycznego. Datuje się to od 1637 roku, kiedy to pokonano najgroźniejszego rywala pośród Tatarów, czyli Ordę Budziacką. Następstwem tej wiktorii było uznanie chanatu krymskiego jako zwierzchnika przez wszystkie inne ordy. Drugim ważnym czynnikiem były reformy wezyra Sefera Gasi agi. Ukrócały tendencje decentralistyczne możnowładców tatarskich i jednocześnie, wzmacniały władzę centralną^[3].

W latach 1648-1654 chan Islam III Girej poparł powstanie Chmielnickiego. Jednak widząc zbliżenie Kozaków z Carstwem Rosyjskim (Ugoda perejasławska 1654 r.) i chcąc utrzymać status quo na tym obszarze, zaczął je zwalczać. Chanat wziął też udział po stronie Turcji w wojnie przeciwko Rzeczypospolitej toczonej w latach 1672-1676. W wyniku wojny Turcji z Ligą Świętą (w tym z Polską) w latach 1683-1699 stracił on Azow (definitywnie w 1739 roku, mimo dwóch wojen).

Skutkiem przegranej w 1774 roku przez Turcję wojny z Imperium Rosyjskim było uniezależnienie się Chanatu od Turcji, zagwarantowane w traktacie w Küczük Kajnardży w 1774. Od tej pory chanat stał się faktycznie rosyjskim protektoratem.

W 1778 doszło do przesiedlenia wszystkich chrześcijan z chanatu do Noworosji. Doszło do powstania przeciw nowemu chanowi, zasilanego przez Turków, przez co Rosja wymusiła na rządzie osmańskim potwierdzenie pokoju w Küczük Kajnardży^[4].

Niepokoje jednak nie ustały i były podsycane przez carat co dało jej pretekst do 1783 aneksji tego chanatu i zamiany go w oficjalną prowincję Nowa Rosja. Obecnie tereny te należą do Ukrainy (na zachód od Donu) i do Rosji (na wschód i południe od wymienionej rzeki).

Turcja próbowała odtworzyć Chanat w wojnie z Rosją (1787-1792), lecz ją przegrała.

Do upadku Chanatu Krymskiego przyczyniła się:

• niedostateczna znajomość nowoczesnej sztuki wojennej,
• reformy Piotra Wielkiego w Rosji,
• gospodarka krymska opierająca się na najazdach i nie posiadająca własnego zaplecza produkcyjnego, ze względu na stepowe tereny
• okiełznanie przez carów dawnego wroga, Kozaczyzny,
• oraz słabość Rzeczypospolitej i Imperium Osmańskiego, naruszająca równowagę sił we wschodniej Europie^[5].

Chanom Krymskim podlegały również niektóre z nogajskich ludów koczowniczych nad Morzem Czarnym, w okolicach Azowa oraz Mała Orda Nogajska i Czerkiesi.

Władza w Chanacie Krymskim

Chan – władzę w państwie Tatarów sprawował przede wszystkim chan, którym zostawał najczęściej dotychczasowy kałga wybierany na kurułtaju (zjazd arystokracji tatarskiej). Wybór, którego tam dokonano musiał być potwierdzony przez sułtana tureckiego z uwagi na podporządkowanie Chanatu Imperium Osmańskiemu^[5].

Kałga – (kałga z mong. – „brama”) następca chana i jego pierwszy regent, którym według prawa mógł zostać jedynie najstarszy brat lub syn panującego. Zarządca prawej strony państwa (tj. wschodniej część kraju) i dowódca prawego liczniejszego skrzydła armii krymskiej^[5].

Nurredin – (z arab. – „światło wiary”) zarządca lewej strony państwa (tj. zachodniej część kraju) i lewego mniej licznego skrzydła wojsk krymskich, drugi po kałdze regent krymskiego tronu^[5].

Sułtan – syn lub brat chana (aktualnego lub poprzednich)^[6].

Każdy chan, kałga, sułtan czy nureddin pochodził z dynastii panującej Girejów.

Wezyr – zarządca pałacu chana. Administrator i organizator. Jego rola w państwie zależała od osobowości i charakteru, jednym z największych wezyrów chańskich w historii był Sefer Gazi aga.

Dywan – Rada Państwa, drugi podmiot władzy w państwie Gerejów, główny organ doradczy chana. Zasiadali w nim przede wszystkim przywódcy (bejowie) najważniejszych sześciu rodzin arystokratycznych na Krymie – Szirinów, Barynów, Kipczaków, Argynów, Sedżeutów i Mansurów.

Karacze – ministrowie, członkowie Dywanu, mieli wielki wpływ na politykę państwa, m.in. ich głos wielokrotnie decydował o wyborze chana oraz o wyprawach wojennych. Bez ich zgody chan nie mógł wiele zdziałać^[5].

Seraskerzy – sędziowie wojskowi, trzech urzędników bezpośrednio sprawujących władzę nad ordami koczującymi poza Krymem, zwykle członkowie dynastiiGirejów^[7].

Opis obrad Dywanu

Opis posiedzenia Dywanu (Rady państwa) w stolicy Chanatu Krymskiego Bachczysaraju autorstwa podróżnika tureckiego (z XVII wieku) Ewliji Czelebiego^[8]:

„Najpierw chan na tronie zasiada, potem zaś kapykułowie i karaczowie wszyscy, ręce na piersi złożywszy, siadają --- każdy na właściwym miejscu, stosownie do ceremoniału i piastowanych godności. Po prawicy chana (...) zasiada kałga sułtan. Tego stolicą jest miasto Akmesdżid na Krymie. Stąd sprawuje on władzę nad trzema setkami wsi aż po zamek Kercz na wschodniej rubieży Krymu i po wsie w nahijach koło Kōledżu. Po lewicy zaś chana siedzi nureddin sułtan. Nureddin sułtan w przytomności chana wysłuchuje sporów, jakie w dwustu pięćdziesięciu wsiach się toczą poczynając od rzeki Kaczy aż do zamku Gōzlew, do zamku Or [Perekop], do zamków Czeniszke i Arabat, tudzież władzę nad nimi sprawuje i rozkazy wydaje. Natomiast najjaśniejszy chan wydaje rozkazy kałdze sułtanowi i nureddinowi sułtanowi, jarłyki szachowskie pięknym językiem pisane i tugry prześwietne chańskie wystawia oraz nad wszystkimi rządy sprawuje. Po jego prawicy stoi jeszcze szejchulislam haneficki oraz muftijowie trzech innych obrządków. Po lewicy jego zaś siedzi kadiasker Murtaza Ali efendi, a za tym mułła miejski i dwudziestu czterech kadich Półwyspu Krymskiego, którzy z uwagą słuchają skarg w sprawach, jakie się w ich kazach przytrafiają, waśniom kres kładą i spory roztrząsają. Jeśli zaś któryś z nich (od czego niech nas Ałłach uchowa!) wyrok z szariatem niezgodny lub niesprawiedliwy wyda, wówczas kadiego który fałszywie sądzi, tatarscy ulemowie natychmiast i bez litości kamienują. Wezyr chański zaś, Sefer Gazi aga, stoi i tylko czasami u boku kałgi sułtana przysiada. Kiahia kapydżych z laską srebrną w ręku chodzi oraz ludzi wprowadza, którzy skargi zanoszą. Kapydżych natomiast w tym dywanie nie ma. Podobnie także ot-agowie służbę swą stojąc pełnią. Defterdarstoi u boku kałgi sułtana, rejent dywanu zaś u boku nureddina sułtana. Pozostali powiernicy, skarbnicy, poborcy podatków oraz pisarze dywanu stoją wszyscy oddzielnie przy głównym rachmistrzu”.

Wyprawy wojenne

Wyprawy wojenne Tatarów dzieliły się na trzy rodzaje^[5]:

1. Walne sefer – ruszały wszystkie siły ordy na czele z chanem, kałgą sułtanem lub nureddinem – miały na celu oprócz grabieży, zmuszenie przeciwnika do ustępstw politycznych. Wyprawiano się na nie również na „zaproszenie” sułtana tureckiego.
2. Średnie czapuł – ruszało kilka tysięcy Tatarów pod wodzą beja lub mirzy – głównym celem była grabież i nękanie wroga.
3. Drobne besz basz – ruszało od kilku do kilkuset wojowników – celem tych wypraw była wyłącznie grabież, odbywały się często bez wiedzy i pozwolenia chana.

Taktyka najazdów i walki

Taktyka walki Tatarów była prosta – zaskoczyć przeciwnika i zrabować jak najwięcej. Znajdując się na ziemi przeciwnika orda zakładała kosz i wysyłała swe lotneczambuły na zagony. Po zdobyciu łupów i jasyru czambuły odprowadzały zdobycz do kosza. Zabezpieczeni doborowym oddziałem jazdy wracali wraz z bogactwami na stepy Krymu^[5].

Omijali duże skupiska wojsk przeciwnika, chyba że musieli bronić kosza z jasyrem i łupami wtedy bili się z ogromną determinacją. Na początku obsypywali wroga gradem strzał, a potem w walce na broń białą w szyku półksiężyca (składającego się z kilku rzędów) atakowali, zawsze próbując oskrzydlić przeciwnika lub otoczyć i wybić (względnie zmusić do ucieczki)^[5].

Częstym manewrem były szybkie natarcia i odwroty, które miały za zadanie wprowadzić ferment w wojskach wroga, gdy to się udało czambuły nagłym zwrotem ruszały do decydującego starcia z przeciwnikiem^[9].

Tatarzy podobnie jak większość ludów z dzikich stepów byli mistrzami w pozorowanych odwrotach. Przeciwnik pewien, że zwycięża ruszał w pościg za wycofującymi się oddziałami tatarskimi. Uciekinierzy prowadzili wrogów w zasadzkę, ponieważ ukryte wcześniej przed oczyma wroga oddziały tatarskie czekały tylko kiedy przeciwnik oddali się od swoich pozycji i w przygotowanym zawczasu miejscu atakowały oddziały wroga ze wszystkich stron, pierścień okrążenia zamykali dotychczasowi uciekinierzy nagłym zwrotem ku wrogowi^[10].

Zdesperowani Tatarzy, wycofujący się (tym razem nie w pozorowanym odwrocie) przed zwycięskim przeciwnikiem i uciekający aby ratować przede wszystkim swe życie (oraz resztki łupów) stosowali bardzo ciekawą oraz skuteczną taktykę opóźniającą pościg. Mianowicie wyrzucali za siebie część łupów, najczęściej złote i srebrne przedmioty. Dawało to czas na oddalenie się od sił przeciwnika, ponieważ co chciwsi wrogowie byli zajęci zbieraniem kosztowności (co prowadziło do utrudnienia pościgu albo rzadziej całkowitego jego zaprzestania). Tatarzy potrafili, także wyrzucać łuki, kołczany itp., czyli zbędny balast w czasie ucieczki, aby być szybsi od pościgu i w taki sposób oddalić się od nieprzyjaciela^[11].

Jedną z ulubionych taktyk czambułów było przejeżdżanie w pełnym galopie przed czołem wojsk nieprzyjacielskich strzelając w ich kierunku gradem strzał z łuków. Tatarzy powtarzali ten manewr wielokrotnie zadając przeciwnikowi jak największe straty^[9].

Słabym punktem armii krymskiej była mała odporność, tejże na ostrzał z broni palnej i artylerii, co wykorzystywały wojska Rzeczypospolitej, stosując tzw. szyk antytatarski – „z jazdą ustawioną w centrum, z taborem, obsadzonym artylerią i piechotą, osłaniającymi jej tyły i skrzydła”^[9]. Atakujących Tatarów odrzucał ostrzał piechoty i artylerii, gdy natarcie się załamywało do kontrnatarcia ruszała jazda polska z zadaniem zniszczenia wroga, w razie niepowodzenia jazda wracała pod osłonę taboru.

Jednak jak była mowa wcześniej Tatarzy unikali walki z większymi siłami nieprzyjaciela dzięki swej szybkości i zwrotności (wynikającej z braku taboru oraz z posiadania przez każdego Tatara kilku rączych koni tzw. bachmatów tatarskich). Dlatego Polacy atakowali gdy orda obciążona jasyrem i wozami z innymi łupami wracała na stepy. Była wtedy wolna, atak w takich warunkach dawał szansę na odbicie jasyru i zrabowanych rzeczy^[9].

Gospodarka i społeczeństwo

Kraj był zacofany i ubogi, o bardzo nielicznej ludności, czyli około 250 000 osób^[3]. Stąd Chanat krymski większość swych zysków zawdzięczał handlowi niewolnikami, których miał pod dostatkiem z ludzi wziętych w jasyr. Wielkim bogactwem naturalnym Krymu była sól, wydobywana w kopalniach soli, handel nią przynosił spore zyski. Kolejnymi źródłami dochodów chanatu były cła (dzięki rozwojowi handlu przynosiły więcej niż przyzwoite zyski) i na końcu podatki od ludności. Istotną pozycję finansową, miały także profity otrzymywane z „upominków”, czyli po prostu z danin płaconych przez różne kraje (między innymi swego czasu przez Rzeczpospolitą)^[5].

Ważną gałęzią gospodarki Krymu była hodowla: owiec, koni, wielbłądów i bydła. Uprawa roli była mniej popularna wśród Tatarów (spowodowane to było między innymi wielkimi obszarami stepów na północy kraju gdy żyzne tereny znajdowały się tylko na południu). Na roli pracowali głównie niewolnicy tatarscy. Uprawianojęczmień, żyto, zboże, kukurydzę. Wielką rolę odgrywało sadownictwo i ogrodnictwo. Rosły tam czereśnie, gruszki, wiśnie, śliwki, winogrona, jabłka itd.

Szlachta i arystokracja tatarska stanowiła zaledwie 1% ludności kraju, duchowieństwo muzułmańskie 6%. Większość społeczeństwa Chanatu krymskiego stanowilirolnicy, chłopi i pasterze (te warstwy społeczne miały obowiązek brania udziału w wyprawach wojennych). Resztę stanowili Tatarzy zamieszkujący miasta, zajmujący się głównie rzemiosłem i handlem. W państwie krymskim zamieszkiwało wiele innych narodowości niemuzułmańskich – Ormian, Greków, Włochów (Genueńczycy), Żydów i Karaimów cieszących się względną swobodą^[5].

Pozycja kobiety była wyższa niż w innych krajach muzułmańskich. Mogły one procesować się z mężem o majątek, a także uczęszczać do szkoły. Tatar musiał się liczyć ze zdaniem swojej małżonki. Kobiety niekiedy wyprawiały się na wojnę i często brały udział w obronie chanatu przed napadami nieprzyjaciół.

opr. A. Fularz na podstawie Wikipedii

1.  19 kwietnia 1783 r. Katarzyna II donkonała aneksji Chanatu Krymskiego, polishclub.org, 19 kwietnia 2013.
2.  Tatarskie najazdy na Polskę – przebieg i skutki, edulandia.pl, 17 kwietnia 2009.
3. Zbigniew Wójcik, Historia powszechna, wiek XVI–XVII w., PWN, Warszawa 1968, s. 441.
4.  Emanuel Rostworowski, Historia powszechna, wiek XVIII w., PWN, Warszawa 1977, s. 697.
5. Leszek Podhorodecki, Chanat Krymski i jego stosunki z Polską w XV-XVIII w., Książka i Wiedza Warszawa 1987.
6.  Dariusz Skorupa, Stosunki polsko-tatarskie 1595-1623, wyd. PAN, Warszawa 2004, s. 31 ISBN 83-89729-05-9.
7.  D. Skorupa, Stosunki... s. 30-31.
8.  Zygmunt Abrahamowicz (red.), Księga podróży Ewliji Czelebiego, Książka i Wiedza 1969.
9.  Romuald Romański, Wojny kozackie, Bellona Warszawa 2005.
10.  Leszek Podhorodecki, Czyngis-chan, Wyd. Foox Warszawa 1991.
11.  Janusz Pajewski, Buńczuk i koncerz, Polskie Wyd. „Wiedza Powszechna” Warszawa 1978. .
12. Ethnologue report for language code: crh
13. Selim Chazbijewicz – "Tatarzy krymscy. Walka o naród i wolną ojczyznę", Poznań-Września 2001, ISBN 83-916144-1-7
14. Selim Chazbijewicz, 2001: Awdet czyli Powrót: walka polityczna Tatarów krymskich o zachowanie tożsamości narodowej i niepodległość państwa po II wojnie światowej. Wyd. Uniw. Warmińsko-Mazurskiego,ISBN 8372990972).