Czy dawni polscy bogowie przedkatoliccy mogli być dawnymi wybitnymi władcami, którzy- czczeni w pamięci swojego narodu, obrośli mitami i stali się elementami ówczesnej "religii państwowej"? Opisy które przetrwały do naszych czasów, pozwalają na taką interpretację. Do takich wniosków doszli badacze analizujący opisy obrzędów w dawnej świątyni pogańskiej w Radogoszczy. Był to swego rodzaju element propagandy dla słowiańskich wojowników, ówczesnych pogańskich rycerzy. Na przykład Radegast, Radegajs, Radogoszcz, niepodważalnie jest także postacią historii powszechnej późnego antyku. Być może, deifikowany władca stał się przedmiotem kultu po swojej tragicznej śmierci przy odważnej próbie podboju Imperium Rzymskiego. Ówczesna religia państwowa mogła być po prostu kultem dawnych przywódców, którzy - deifikowani- obrastali w rózne nadprzyrodzone zdolności i atrybuty.
Postacie te stały się przedmiotem szeregu spekulacji. Ciekawe są zwłaszcza doniesienia ze znalezionej w 1574 roku - i zaginionej już współcześnie kroniki znalezionej w pogańskim grobowcu koło Gniezna. Była ona przypisywana Wisimirowi, historycznemu władcy z ok. IV wieku n.e. Kronika ta, uznawana przez krytyków za "bajeczną" (do tego stopnia że wydawca, bibliofil Załuski, ostatecznie jej nie wydał w formie drukowanej), jest znana jedynie ze wzmianek u krytyków.
Jeśliby uznać ją za źródło historyczne, to musielibyśmy uznać pogląd antycznego filozofa Euhemera. Głosił on tezę, jakoby bogowie mieli być zdeifikowanymi dawnymi władcami, bohaterami, herosami, jednym słowem - ich rodowód był czysto fizyczny, nim obrośli oni w legendy, mity i przypisane zostały im cechy nadprzyrodzone.
Euhemeryzm
Jest to pogląd, zgodnie z którym bogowie powstali w rezultacie apoteozy wybitnych jednostek (władców, czarowników, wynalazców). Jesto to teoria religioznawcza Euhemera, powstała już w antyku, rzekomo jej autor miał odkryć podczas podróży groby "bogów" którzy okazali się śmiertelnikami. Wedle tej teorii bogowie powstali wskutek ubóstwienia herosów czy władców. Termin wywodzi się od Euhemera (gr. Euhémeros) z Messany, autora poematu opisującego podróż po Oceanie Indyjskim, w trakcie której miał odkryć grobowce Zeusa i jego braci. W nowożytności odnowicielem tego poglądu był angielski religioznawca Herbert Spencer. Snorri Sturluson, autor opisów nordyckiej mitologii z ok. 1220 n.e., także podkreślał ten pogląd, twierdząc że deifikacja dawnych władców dawała ich następcom większą legitymizację ich władzy w społeczeństwie. Heinrich Schliemann podzielał ten pogląd, i dzięki wierze w niego odkrył ruiny Troi.
Powieść utopijna Święta historia opisuje podróż Euhemera na wyspę Panchaję, położoną na Oceanie Indyjskim, gdzie jest stela mówiąca, że bogowie olimpijscy są deifikowanymi ludźmi. Poglądy teologiczne Euhemera nawiązują m.in. do kultu herosów, racjonalistycznej interpretacji mitów, teorii o genezie religii i kultu władców. Stela sławiąca czyny deifikowanych władców mogła zachować się w zamkniętym archaicznym społeczeństwie Panchai.
wg http://www.wuwr.com.pl/products/1382.html
Euhemeryzm to pogląd na temat genezy bogów, mieli oni powstać dzięki ubóstwieniu wybitnych jednostek, na przykład wielkich bohaterów i królów.
Nazwa wywodzi się od imienia Euhemera z Messyny, greckiego filozofa, podróżnika i pisarza, żyjącego między IV a III w. p.n.e. W romansie przygodowym zatytułowanym Święte Pismo opisał on podróż na wyspę Panchai, zamieszkałą przez ludzi, którym udało się stworzyć idealne państwo, więc pewną odmianę Atlantydy czy Utopii. Na tej wyspie, w świątyni Zeusa miały się znajdować złote słupy z wyrytymi na nich tekstami opisującymi pierwszych władców o imionach: Uranos, Kronos i Zeus. Za ich wybitne czyny, po śmierci otrzymali od swego ludu boską cześć.
Pomimo, że Święte Pismo nie było traktatem naukowy, a tylko fantastyczną powiastką wywarło spory wpływ na późniejszą historiografię rzymską. Sam tekst nie zachował się do naszych czasów, znamy go ze streszczenia łacińskiego pod tytułem Euhemerus sive sacra historia autorstwa Enniusza. Fragmenty oryginalnego tekstu, po grecku, zachowały się u Diodora Sycylijskiego w księdze V i VI jego Biblioteki historycznej.
Nie dziwi mnie, że u współczesnych Euhemer budził silne reakcje i pozytywne i negatywne. Sama idea, że w rzeczywistości bogów nie ma, a stawanie się bogiem to proces społeczny, historyczny i mitotwórczy, musiała niektórymi wstrząsnąć. Nie ważne czy napisał to na poważnie, czy tylko jako fantastyczną bajeczkę dla rozrywki. Jak mu taka myśl mogła w ogóle przyjść do głowy? Większość więc uznała go i do dziś uznaje za ateistę. Czy naprawdę nim był trudno powiedzieć. Czy sam wierzył w to co napisał? Być może tak a być może wcale nie. Pewne jest tylko to, że nie obawiał się tego napisać.
W czasach kiedy jeszcze znano i czytano Święte Pismo zaczęli się do niego odwoływać chrześcijanie, i używać jako dowód potwierdzający ich przekonania, że bogowie pogan nie są wcale bogami. Euhemeryzm cieszył się sporym zainteresowaniem w odrodzeniu i oświeceniu. W nowożytności odnowicielem tego poglądu był angielski religioznawca Herbert Spencer. Interesował się nim również Karol Marx
wg Monika, wrzesień 2012, http://religie-i-wierzenia.blogspot.com/2012/09/nowy-post.html
Deifikacja Homera, Jean Auguste Dominique Ingres, 1827. cc wikimedia
Radogost, zwany inaczej Radegastem lub Redigastem to bóg Słowian połabskich. Według relacji Adama z Bremy jego kult ześrodkowany był w grodzie Redarów, zwanym od imienia bóstwa Radogoszczą. Helmold z Bozowa wymienia natomiast Radogosta jako bóstwo Obodrytów. Góra Radhoszcz (Czeskie Beskidy) jest tradycyjnie związana z kultem tego boga i zgodnie z legendą, misjonarze Cyryl i Metody, kiedy rzekomo odwiedzili góry w ich podróży do Wielkich Moraw, mieli zburzyć jego posąg. Został on współcześnie odbudowany.
Radegast jest wymieniany przez Adama z Bremy w jego Gesta Hammaburgensis Ecclesiae Pontificum jako bóstwo czczone w lutyckim (zachodniosłowiańskim) mieście Radogoszcz. Podobnie Helmold w jego Chronica Slavorum napisał o bóstwie Radegast jako bogu Lutyków. Jednak Thietmar z Merseburga wcześniej napisał w swojej Kronika że pogańscy Lutykowie w ich świętym mieście "Radogoszcz" czczą wielu bogów, najważniejsze z nich nazwano Zuarasici, zidentyfikowane jako albo Svarog lub Svarožič. Według Adama z Bremy, Johannes Szkot (Scotus), biskup Meklemburgii, został ofiarowany dla tego boga w dniu 10 listopada 1066 podczas powstania Wenedów, buntu pogańskich wyznawców niepogodzonych z chrześcijaństwem.
Według słowiańskich legend, Radegast był ukochany przez Chors, opisaną jako piękna młoda bogini księżyca. Jednak on zignorował ją, w przeciwieństwie do boga Stribog - boga wiatru, który ją kochał. Stribog potajemnie ukradł płaszcz Radegasta i do rana się zakradł do pomieszczenia Chors, gdzie ją uwiódł i pozostawił ją w ciąży. Radegast był oburzony, ale nie z powodu Chors, ale raczej zły po skradzionym płaszczu. Chors czuła się oszukana i samotna. Błagała o litość dla jej noworodka- dziewczynki i zasugerowała, że może być boginią jesieni, ale główny bóg, Swaróg, nie zgodził się, a spór nie został rozstrzygnięty. W rezultacie ta pora roku nie ma bogini i bogini Żywia, Siwa, Sive, Živa walczy nad nią z boginią Marzanną. [2]
Świętym zwierzęciem Radogosta był koń, którego trzymano w poświęconej bogu świątyni. Po zdobyciu Radogoszczy i zniszczeniu świątyni w 1068 roku zwycięski biskup Burchard z Halberstadt dosiadł świętego konia[2].
Euhemer z Messeny lub Akragas (stgr. Εὐήμερος Euemeros, IV/III p.n.e.) to filozof i podróżnik grecki. Autor zachowanego we fragmentach opisu podróży Ἱερὰ ἀναγραφή Hiera anagraphe (Święte Pismo), w którym mówi o swoich podróżach po Oceanie Indyjskim na fikcyjną wyspę Panchai, gdzie istniało idealne państwo Panchajów.
Bogowie jako zmitologizowane bohaterskie postacie historyczne
Szósta księga Diodora "Bibliotheca" jest zaginiona, ale Euzebiusz przytacza fragment z niej w końcu w jego "Evangelica Praeparatio". [7] Starożytny pisarz Roman Ennius pierwszy przetłumaczył pracę Euhemerusa na łacinę, ale to tłumaczenie jest również utracone, zaginione. Lactantius jednak w III wieku naszej ery zawiera znaczne odniesienia do tłumaczenia Enniusa w pierwszej księdze swych "Boskich Instytutów". [8 ] Różne fragmenty innych dzieł o większym znaczeniu zachowały się także w późniejszej literaturze Augustyna z Hippony . [9] Na podstawie tych zachowanych fragmentów i referencji, współcześni uczeni byli w stanie skompilować to, co jest zapewne dość pełnym obrazem pracy Euhemerusa. [10]
Próby interpretacji jego relacji
Praca Euhemerusa może być przez czytelnika rozumiana nie tylko dosłownie, jako relacja z dalekiej, zamorskiej podróży. Nasza intrepretacja jego opowieści, zgodnie z wieloma interpretacjami różnych bardziej współczesnych i bardziej sceptycznych autorów, może kwalifikować tą formę literacką jako rodzaj filozoficznej podróżniczej fikcji, powszechnie uznanej dziś jako filozoficzny romans, zawierający urojone archaiczne napisy, o których autor narracji twierdził, że znalazł je podczas swoich podróży. Euhemerus twierdzi, że dotarł do grupy wysp w wodach Zatoki Saudyjskiej. Jedna z nich, Panchaea, znajduje się utopijnym społeczeństwie składającym się z wielu różnych grup etnicznych, wielu odmiennych plemion. Jego krytyka tradycji jest nierozłącznie połączona z opisem rzekomego rejestru dat urodzeń i zgonów w wielu bogów, co narrator odkrył wyryte na złotym filarze w świątyni Zeusa Triphyliusa na wyspie Panchaea ; [11] twierdził, że dotarł do wyspy podczas rejsu w dół Morza Czerwonego podczas okrążania wybrzeży Arabii, podjętej na wniosek Cassandera. Tą opowieść cytuję według chrześcijańskiego historyka z czwartego wieku naszej ery, Euzebiusza.
Bogowie pogańscy- dawni władcy?
Na ziemiach obecnej Polski w przeszłości opisywano bóstwa które w kronikach pogańskich lub uchodzących za pogańskie (jak np. XVIII-wieczna redakcja rzekomo X-wiecznej Kroniki Prokosza o bardzo niepewnym pochodzeniu- rzekomo owa kronika została znaleziona przez polskiego generała na "żydowskim kramie") miały być dawnymi władcami. Niestety, najciekawsze źródła współcześnie zaginęły.
Dlaczego pamięć o tych władcach wymazano? W momencie podboju, polscy władcy przyjęli obcą religię. Religia miejscowa, ucząca niezależności- i to dośc agresywnej, stała się, ze względu na jej "niepodległościowy" wydźwięk, niepoprawna politycznie. Ideologie takich władców jak Radegajs, które do dziś można odtworzyć z ich historycznych losów, są jednoznaczne. W czasach panowania B. Chrobrego, władca ten nakazał zniszczyć wszystkie księgi. Palenie ksiąg nakazywano także wcześniej, jak opisuje- współcześnie niestety zaginiona- księga spisana przez Wojnana, znana tylko z cytatów i wzmianek.
Formowanie się kanonu Długoszowego w XV wieku
(Tabela za: Leszek Kolankiewicz, Dziady. Teatr Święta Zmarłych, Słowo/Obraz Terytoria 1999), wg taraka.pl
Lel i Polel, Lelus i Polelus
Źródła historyczne:
- Kronika Miechowity (1521), (Lel i Polel, autor widział ich połamane posągi w Krakowie).
- Stryjkowski (1564), (Lelus i Polelus).
- Gwagnin (1578), (Lel i Polel, informacja o toastach ku ich czci w Wielkopolsce).
Yassa lub Jessa
Źródła historyczne:
- Koźmińczyk (ur.1370, zapis: 1405-1412),(bóg Yassa, żywy obrzęd na wiosnę).
- Statua provincialia (1420), (Yassa).
- Sermones Cunradi (1423), (Yassa/Ysaya).
- Postilla Husitae przed (1450) (Yesse).
- Glosa przy S.Adalberti (vita ~1450), (agyejsze).
- Roczniki Długosza (1455), (bóg Jowisz-Jessa).
- Kronika Miechowity (1521), (Jessa).
- Kronika Polska[…] Stryjkowski (1574), (Jessa).
- Kronika Gwagnina (1578), (Jossa).
Lada/ Lado/ Lyada
Źródła historyczne:
- Koźmińczyk (1405-1412), (bóstwo Lado/Lada).
- Statua provincialia (1420), (Lado).
- Sermones Cunradi (1423), (Lado).
- Postilla Husitae przed (1450) (Alado).
- Glosa przy S.Adalberti (vita ~1450), (Alado).
- Roczniki Długosza (1455), (bóg Lyada/Łada jako odpowiednik rzymskiego Marsa).
- Kronika Stryjkowskiego (1582), (bóg Didis Lado, żywe obrzędy na Litwie),
Kuj/Kij
- Koźmińczyk (1405-1412), (bóstwo Kuj/Kij).
yLeli, yLely lub Dziedzilela
Źródła historyczne:
- Glosa do Mater Verborum XIIIw. (Łada jako Venus) = DziedziLela (A.Kowalik)
- Koźmińczyk 1405-1412 (taniec dziewcząt z mieczami jak chorwackie Lado Ljelje).
- Statua provincialia 1420 (bóstwo yLeli).
- Sermones Cunradi 1423 (bóstwo yLely).
- Roczniki Długosza 1455 (Dziedzilela, bogini małżeństwa i rodziny).
- Kronika Miechowity 1521 (Dziedzilela jako Łada(?) lub córka Łady (wg B. Rybakowa).
- Powieść rzeczy istej 1550 (bóstwo Leli z trójcy łysogórskiej).
Devana, Diana
- Glosa do Mater Verborum XIIIw. (Devana, córka Jowisza/Pioruna).
- Roczniki Długosza 1455 (Dziewanna - Diana, bogini polowania, lasów).
- Marcin z Urzędowa (1500-1573) opisuje żywy obrzęd ku czci Dziewanny.
- Kronika Miechowity 1521.
- Marcin i Joachim Bielscy 1564-1597.
- Gwagnin i Stryjkowski 1564-1582.
Morana/ Marzanna
- Glosa do Mater Verborum XIIIw. (Marzanna/Morana jako Hekate i Proserpina).
- Roczniki Długosza 1455 (Marzanna jako Ceres, bogini zbóż, rolnictwa).
- Kronika Miechowity 1521 (Marzanna, bogini zbóż, rolnictwa).
- Marcin Bielski 1551 (Marza, bogini "marsowa").
Nija, Nyja, Nya
- Koźmińczyk (1405-1412), (bóstwo Nija).
- Statua provincialia (1420), (!Tija?).
- Jakub Parkoszowic (1440), (Nya/Nija jako dawny bóg Polaków).
- Roczniki Długosza (1455), (Nyja - Pluton).
źródło: http://www.bogowiepolscy.net/bogowie-polakow.html
Opracowanie A. Fularz na podst. wikipedii oraz :
Lista bóstw: wg Kazimierz Perkowski w konsultacji z Grzegorzem Niedzielskim i Mariuszem Malinowskim.
na podst.
- Dziady. Teatr święta zmarłych, Leszek Kolankiewicz, Słowo / Obraz Terytoria, Gdańsk 1999.
- Królowie z gwiazd. Mitologia plemion prapolskich, Grzegorz Niedzielski, Wydawnictwo Armoryka 2011.
- Tria ydola Polonorum na Zielone świątki (w: Sacrum pogańskie [...]), Krzysztof Bracha, Warszawa 2010.
- Wierzenia Polan w: http://www.bogowiepolscy.net/wierzenia-polan.html
- Wielka Księga Demonów Polskich, B. i A. Podgórscy, Katowice 2005.
- Tropem świętokrzyskiego jelenia w: http://www.taraka.pl/tropem_jelenia.html
- Jerzy Bartmiński, Słownik stereotypów i symboli ludowych, Lublin 1996.
Literatura:
Bibliografia
-
Maksymilian Rode, Mała encyklopedia teologiczna, Warszawa 1998.
- De Iside et Osiride, 23 (360A)
- Hist. 34.5 apud Strabo ii.4.2
- Ne´methy 1889: 4; van Gils 1902: 12; Jacoby 1909; van der Meer 1949: 9.
- Diodorus vi.1.4.
- Diodorus v.41.4–46, vi.1.
- Eusebius Praep. evan. ii.2.59B-61A.
- Lactantius Div. inst. i.11, 13, 14, 17, 22.
- Bibliotheca classica: or, A classical dictionary: containing a copious account of the principal proper names mentioned in ancient authors; with the value of coins, weights, and measures, used among the Greeks and Romans; and a chronological table, Volume 1, John Lemprière, G. & C. & H. Carvill, 1833, p. 547.
- Euhemerus in Context, Franco De Angelis De Angelis and Benjamin Garstad, Classical Antiquity, Vol. 25, No. 2, October 2006, p. 212.
- Plutarch noted that no Greek nor barbarian had ever seen such an island. (Fragment noted in Spyridakis 1968:338).
- (Brown 1946:262); compare Plato's Atlantis or the exotic tropical isle described by Iambulus, which was noted in Diodorus 2.55ff. (Spryidakis 1968:338).
- Sprydakis 1968:340.
- Bulfinch, Thomas. Bulfinch's Mythology. Whitefish: Kessinger, 2004, p. 194.
- Honko, Lauri. "The Problem of Defining Myth". Sacred Narrative: Readings in the Theory of Myth. Ed. Alan Dundes. Berkeley: University of California Press, 1984. p. 45.
- S. Spyridakis: "Zeus Is Dead: Euhemerus and Crete" The Classical Journal 63.8 (May 1968, pp. 337-340) p.338.
- Herodotus presented rationalized accounts of the myth of Io (Histories I.1ff) and events of the Trojan War (Histories 2.118ff).
- An introduction to mythology, Lewis Spence, 1921, p. 42.
- Carsten Colpe: Utopie und Atheismus in der Euhemeros-Tradition. In: Manfred Wacht (Hrsg.): Panchaia. Festschrift für Klaus Thraede (= Jahrbuch für Antike und Christentum. Ergänzungsband 22). Aschendorff-Verlag, Münster 1995, S. 32–44, ISBN 3-402-08106-7.
- Jan Dochhorn: Zur Entstehungsgeschichte der Religion bei Euhemeros - mit einem Ausblick auf Philo von Byblos. In: Zeitschrift für Religions-und Geistesgeschichte. Nr. 4, 2001, S. 289–301.
- Roland J. Müller: Überlegungen zur „Hiera Anagraphe“ des Euhemeros von Messene. In: Hermes. Nr. 121, 1993, S. 276–300.
- Klaus Thraede: Art. Euhemerismus. In: Reallexikon für Antike und Christentum. Bd. 6, 1966, Sp. 877–890.
- Marek Winiarczyk: Euhemeros von Messene: Leben, Werk und Nachwirkung (= Beiträge zur Altertumskunde. Bd. 157). Saur, München/Leipzig 2002, ISBN 3-598-77706-X.
- Marianne Zumschlinge: "Euhemeros - Staatstheoretische und staatsutopische Motive", Diss. Bonn 1976.
- http://en.wikipedia.org/wiki/List_of_people_who_have_been_considered_deities
Euhemerism: A Mediaeval Interpretation of Classical Paganism, John Daniel Cooke, Speculum, Vol. 2, No. 4, Oct., 1927, p. 397.
S. Spyridakis: "Zeus Is Dead: Euhemerus and Crete" The Classical Journal 63.8 (May 1968, pp. 337-340) p.338.
Euhemerus in Context, Franco De Angelis De Angelis and Benjamin Garstad, Classical Antiquity,Vol. 25, No. 2, October 2006, pp. 211-242.
Euhemerism and Christology in Origen: "Contra Celsum" III 22-43, Harry Y. Gamble, Vigiliae Christianae, Vol. 33, No. 1, Mar., 1979, pp. 12-29.
Seznec (1995) The Survival of the Pagan Gods Princeton University Press pg 12
Snorri Sturluson, trans. Anthony Faulkes, Edda. Everyman. 1987.
The rise of modern mythology, 1680-1860, Burton Feldman, Robert D. Richardson, Indiana University Press, 2000, p.86.
G.S. Kirk, Myth: its meaning and functions in ancient and other cultures, Cambridge University Press, 1970, p. 5. ISBN 0-520-02389-7