W 2014 roku, w dniu 18 marca [2], mija 150 rocznica zniesienia systemu feudalnego na terenie centralnej i wschodniej Polski- dawnego Królestwa Polskiego, zwanego też początkowo Polskim Carstwem (ros. Царство Польское, Carstwo Polskoje).

W dniu 2 marca 1864 roku na terenach powstałego w ramach Kongresu Wiedeńskiego Królestwa Polskiego, obejmującego tereny zaboru rosyjskiego, została zniesiona pańszczyzna. Rosja zwolniła ze świadczenia obowiązków feudalnych swoich poddanych, jako ostatni spośród 3 zaborców, którzy podzielili między siebie tereny dawnej I Rzeczpospolitej pod koniec XVIII wieku. 

Wieśniak w dybach- drzeworyt z pracy Biernata z Lublina, wiek XVI, cc wikimedia

Czym była pańszczyzna?

Był to prawny status chłopów w ramach feudalizmu. To był stan niewoli, która rozwinęła się głównie w czasie średniowiecza w Europie i trwała w niektórych krajach aż do połowy XIX wieku. Była to przymusowa i darmowa praca w formie renty feudalnej wykonywana przez chłopów na rzecz właściciela ziemskiego w wymiarze ustalonym jednostronnie przez niego bądź według norm zwyczajowych lub prawnych[1]. Wykształciła się w Europie w okresie feudalnym, po czym powoli zaczęła zamierać w wyniku przechodzenia na czynsz. Pańszczyzna stawała się coraz bardziej rzadka w większości  Europy Zachodniej po renesansie, ale przeciwnie, rosła w siłę w Środkowej i Wschodniej Europie, gdzie wcześniej była mniej popularna (zjawisko to było znane jako "późniejsza pańszczyzna").

Sytuacja polityczna w przededniu zniesienia pańszczyzny

Krótkotrwałe Królestwo Polskie zostało utworzone decyzją kongresu wiedeńskiego. Wbrew obiegowym opiniom Królestwo Polskie było państwem suwerennym i niepodległym (do 1832 r.), posiadającym własną konstytucję, Sejm, wojsko, monetę i szkolnictwo z Uniwersytetem Warszawskim, a czynności urzędowe odbywały się w języku polskim. Polskę łączyły z Rosją - osoba Monarchy[d] (każdorazowy Imperator Rosji był jednocześnie Królem Polski i pod takim tytułem występował w Królestwie) oraz polityka zagraniczna, należąca do prerogatyw królewskich. Koroną królestwa była Polska Korona Cesarska.

Ograniczenie autonomii

Później następowało stopniowe ograniczanie autonomii Królestwa Polskiego, zwłaszcza po stłumieniu powstania listopadowego w roku 1831 i powstania styczniowego w 1864 roku aż do formalnego zniesienia autonomii polityczno-administracyjnej tego terytorium w 1867 roku. Wciąż jednak zachowało się wiele odrębności prawno-ustrojowych (m.in. kodeks cywilny, ustrój wsi, status ludności żydowskiej, status jęz. polskiego), które odróżniały Królestwo Polskie od Cesarstwa Rosyjskiego. Prawie 4 mln. ludności, 80 procent mieszkańców Królestwa Polskiego, uzyskało wówczas zwolnienie z obowiązków pańszyźnianych opartych na pracy niewolniczej na rzecz feudała.

System post- feudalny

Żelorka, czyli system post- feudalny, przetrwał na Spiszu, w dobrach Salamonów i Jugenfeldów oraz w niektórych dobrach kościelnych). W tych górzystych regionach aż do lat 30. XX wieku istniała tzw. żelarka, którą można uznać za pewną formę pańszczyzny. Chłopi musieli się ponownie oddać w zależność od feudała, w zamian za ziemię i utrzymanie. 

W zamian za grunt, mieszkanie i prawo użytkowania dworskich pastwisk, chłop (żelorz) zobowiązany był do świadczenia nieodpłatnej pracy rolnej na rzecz dworu. Formalnie żelorz, w przeciwieństwie do chłopa pańszczyźnianego, posiadał wolność osobistą, mógł np. opuścić swoje miejsce zamieszkania (po wcześniejszym uregulowaniu swoich powinności wobec dworu). Mimo to, właściciele ziemscy głęboko ingerowali w życie prywatne żelorzy, m.in. określając minimalny wiek zawarcia przez nich małżeństwa czy też sprzeciwiając się pracy podejmowanej przez rodzinę żelorza poza dobrami dworskimi.

Żelarka została ostatecznie zniesiona ustawą sejmową z dn. 30.01.1931 r., lecz wg wspomnień ostatniego żelorza, forma ta dotrwała do 1943 roku.

Powstanie przeciwko pańszczyźnie na ziemiach obecnej Polski. Jan Lewicki, Rzeź Galicyjska- przed 1871, cc wikimedia

Zniesienie pańszczyzny w różnych regionach obecnej Rzeczp. Polskiej

• 1811-1850 - zniesienie pańszczyzny w Prusach.(obecne tereny woj. Wielkopolskiego, Pomorskiego, Zach.- Pomorskiego, Warmińsko- Mazurskiego, Dolnośląskiego, Lubuskiego, Opolskiego etc.)
• 1848 r. - zniesienie pańszczyzny w Austrii. (obecne tereny woj. Podkarpackiego, Małopolskiego i Górnośląskiego)
• 1861 r. - zniesienie pańszczyzny w Rosji.
• 1864 r. - zniesienie pańszczyzny w Królestwie Polskim. (tereny Polski Wschodniej i Centralnej).
• 1811 r. – na mocy edyktów z lat 1811-1850 zniesieno pańszczyznę na terenie zaboru pruskiego. W Wielkim Księstwie Poznańskim w 1823 r.
• 1846 r. - na mocy ukazu cara Mikołaja I w Królestwie Polskim zniesiono pańszczyznę w formie darmoch, powabów i najmu przymusowego.
• 1848 r. – na mocy patentu z 17 kwietnia 1848 r. zniesieno pańszczyzne na terenie zaboru austriackiego. Zniesienie pańszczyzny było pokłosiem powstania krakowskiego i rzezi galicyjskiej.
• 1864 r. – na mocy ukazu z 18 marca 1864 r. wydanego przez cara Aleksandra II zniesiono pańszczyznę na terenie Królestwa Polskiego.
• 1943 r.-  ostatnia pani feudalna, hrabina Ilona Salamon, wyjechała ze Spiszu do Budapesztu. Uważa się to za kres pańszczyzny na ziemiach obecnej Polski.[3]

opr. A. Fularz na podst. Wikipedii

[1] Praca Zbiorowa. Mała encyklopedia rolnicza. Warszawa,1964. s.528

[2] Tadeusz Łepkowski. Mały słownik historii Polski. Warszawa 1964, s.391.

[3] http://www.potrawyregionalne.pl/243,617,ZELARSTWO_CZYLI____SPISKI_ODROBEK_.htm