Autor tej publikacji cytuje Tacyta: „Wystarczy wspomnieć najsilniejsze plemiona. Są to Hariowie, Helwekowie, Minimalowie, Elizjowie, Nahanarwalowie... Na ziemiach za Lugiami są Gotynowie, z jeszcze za nimi, nad morzem, Rugiowie i Lemowie, potem Estowie...”.

Tacyt napisał pierwszą monografię etnograficzną obcych plemion – Germanię (46 rozdziałów), w której odbiorcę uderza rzetelność i obiektywizm autora. Kilka wzmianek odnosi się do plemion zamieszkujących ziemie dzisiejszej Polski (lud Lugiów i Wenetów), jako że w antycznej etnografii, ziemie obecnej Polski zaliczano do krainy Germania, co stało się zresztą po 2 tys. lat źródłem wielu roszczeń.

Wzmianka o Lugiach dotyczy czasów cesarza Klaudiusza (41-54): według Roczników Tacyta 'niezliczone mnóstwo' Lugiów przyczyniło się do upadku kwadzkiego państwa Wanniusza w roku 50. Tacyt wspominał o ich udziale w walkach, które doprowadziły około roku 50 do zniszczenia państwa Wanniusza. Tacyt dzieli Lugów na wiele plemion, Hariów, Helweonów, Manimów, Helizjów i Nahanarwalów. Według Tacyta Lugiowie dzielili się na wiele plemion (civitates). Autor wymienia jednakże tylko pięć najważniejszych: Hariów, Helwekonów, Manimów, Helizjów, Nahanarwalów.
 

"„Polska za Nerona” jest skonstruowana podobnie jak inne książki autorstwa Krawczuka. Tutaj za punkt wyjścia do całej narracji posłużył Pliniuszowy opis wyprawy zorganizowanej w I wieku naszej ery. "

wg http://histmag.org/Aleksander-Krawczuk-Polska-za-Nerona-6904

Tacytowa Germania jako źródło pracy Krawczuka

Krawczuk przypomina fragmenty "Germanii", dzieła Kaja Korneliusza Tacyta. W początkowych rozdziałach autor m. in. stwierdza, iż pod względem fizycznym Germanie wydają się rasą odrębną i „z innymi ludami bynajmniej nie są zmieszani”; „ludy Germanii wcale nie pokrzyżowały się przez małżeństwa z innymi plemionami, lecz są rasą odrębną, czystą i tylko do samej siebie podobną”. W rozdz. 4 wspomina o ich wspólnych cechach charakterystycznych, takich jak „groźne, niebieskie oczy, ryże włosy, ciała rosłe”.

Rozdział 7 zawiera opis ich rządów oraz przywódców jako wartościowych i nie wyrastających nad ogół, z pierwszeństwem wynikającym raczej z wzorcowych ich zalet niż z prawa; rola ich nie jest przesadna, gdyż nawet wymierzanie kar zastrzeżone jest dla kapłanów. W rozdz. 11-12 opisano postać zgromadzeń ludowych (przypominających tzw. Thing wzmiankowany w późniejszych źródłach germańskich), ponieważ podjęcie ostatecznej decyzji leży w gestii członków plemienia jako całości. Sprawom religii (bóstwa) i kultowym poświęcone są rozdziały 9-10.

W rozdz. 8 autor omawia rolę kobiet, nadmieniając, że często towarzyszą one mężczyznom w walce, dodając im męstwa, ci zaś okazują je tym bardziej z obawy przed pojmaniem ich kobiet w niewolę. Wspomina też o poszanowaniu zdania kobiet („ani ich radami nie gardzą, ani wróżb nie lekceważą”). Tacyt zauważa, że Germanom wystarcza jeden związek małżeński (rozdz. 18), z wyjątkiem niektórych małżeństw zawieranych ze względów politycznych; widocznie też na ich korzyść wyróżnia to na tle innych barbarzyńskich kultur. Podkreśla jak rzadkie są przypadki cudzołóstwa, zaś wspólnota nie zna przebaczenia dla kobiet niewiernych bez względu na ich urodę (rozdz. 19).

Rozdziały 16-27 zawierają opisy domostw, ubiorów, stosunków domowo-rodzinnych (w tym stosunek do niewolników) i kultury obyczajów (higiena osobista, uczty, rozrywki, zajęcia, pogrzeby).

W zakończeniu Tacyt przedstawia różne mniej znane germańskie plemiona oraz ich (względne) umiejscowienie z podaniem cech charakterystycznych. Liczne wymienione przez niego plemiona znajdują potwierdzenie w innych źródłach historycznych i w tradycji, podczas gdy co do niektórych brak zupełnej jasności.

 

KAJA KORNELIUSZA TACYTA, GERMANIA.

O NARODZIE GERMANÓW.

(w tłumaczeniu A. Naruszewicza)

[I]. Germanię wszystkę od Gallow, Retow i Pannonow Pień z Dunaiem, od Sarmatów i Daków góry i wzaiemna trwoga dzieli. Dalsze ziemie zakrąża Ocean, pełen ogromnych zalewów i wyspów niezmiernej wielkości, gdzie nieznaiome nam pierwey z królami swoiemi narody świeża wojna odkryła. Ren z przerwanego i niedostępnego Reteyskich gór wierzchołka spadłszy, nachyla się nieco ku zachodowi: skąd potym bieg swoy do oceanu pólnocnego obraca. Dunay bierze początek na górze Abnoba. mającey wolniey stoczyste boki i wstęp łacniejszy: przechodzi wiele kraiow. i wpada do Pońskiego morza sześcią uyściami. bo siódme w bagnach niknie.

[1]Germania omnis a Gallis Raetisque et Pannoniis Rheno et Danuvio fluminibus, a Sarmatis Dacisque mutuo metu aut montibus separatur: cetera Oceanus ambit, latos sinus et insularum inmensa spatia complectens, nuper cognitis quibusdam gentibus ac regibus, quos bellum aperuit. Rhenus, Raeticarum Alpium inaccesso ac praecipiti vertice ortus, modico flexu in occidentem versus septentrionali Oceano miscetur. Danuvius molli et clementer edito montis Abnobae iugo effusus pluris populos adit, donec in Ponticum mare sex meatibus erumpat: septimum os paludibus hauritur.

[II].Rozumiałbym że Germanówie są właściwemi ziemi swoiey rodakami, nie maiac nic spolnego we krwi z przychodniami obcych narodów: ponieważ dawniey szukający nowych siedlisk, wodną nie lądową przedsiębrali podroż: a rzadki się kto i teraz z naszego świata, na niezmierny ów, i że tak rzekę przeciwny ocean łodzią puszcza. Któżby się zaiste niepomniąc nawet na srogie burzliwego i nieznaioinego żywiołu przygody, odważył zamienić Azyą, Afrykę i Włochy na te siedziby, posadą miejsca. ostrością powietrza, obyczajami ziemianow smutne i dzikie, chybaby w nich oyczyzny szukał?

Wielbią Germanowie w starożytnych rymach, bo tam żadnych innych ksiąg nie widać, Tuistona bożka, z ziemi urodzonego, i syna iego Manna, iakoby oycow i głowy narodu. Mannowi naznaczają trzech synów, z których poszły imiennicze narody Ingewonow tuż przy oceanie. Hermionow niżey. a Ingewonow za niemi ieszcze mieszkaiaeych. Niektórzy, biorąc swobodo mniemania z ciemnoty wieków odległych, przydała mu więcey synów, iakoby oni zaszczepili narody Marsów. Gambrywow. Swewow i Wandalów, które imiona według nich są nayprawdziwsze i naydawnieysze. Wreszcie nazwisko Gcrman iest nowe i świeżo nadane, ponieważ Tungrow dzisieyszych w ten czas dopiero nazwano Germanami, gdy przeszedłszy Ren Gallow wygnali. Atak ieden powiat wzmogłszy się powoli, imię od siebie wynalezione drugim współziomkom z bojaźnią broni zwycieżkiey wraził. Powiadała nawet, że Herkules w ich kraiu znaydował się którego idąc do bitew przed innemi bohatyrami opiewaią.

[2] Ipsos Germanos indigenas crediderim minimeque aliarum gentium adventibus et hospitiis mixtos, quia nec terra olim, sed classibus advehebantur qui mutare sedes quaerebant, et inmensus ultra utque sic dixerim adversus Oceanus raris ab orbe nostro navibus aditur. Quis porro, praeter periculum horridi et ignoti maris, Asia aut Africa aut Italia relicta Germaniam peteret, informem terris, asperam caelo, tristem cultu adspectuque, nisi si patria sit?

Celebrant carminibus antiquis, quod unum apud illos memoriae et annalium genus est, Tuistonem deum terra editum. Ei filium Mannum, originem gentis conditoremque, Manno tris filios adsignant, e quorum nominibus proximi Oceano Ingaevones, medii Herminones, ceteri Istaevones vocentur. Quidam, ut in licentia vetustatis, pluris deo ortos plurisque gentis appellationes, Marsos Gambrivios Suebos Vandilios adfirmant, eaque vera et antiqua nomina. Ceterum Germaniae vocabulum recens et nuper additum, quoniam qui primi Rhenum transgressi Gallos expulerint ac nunc Tungri, tunc Germani vocati sint: ita nationis nomen, non gentis evaluisse paulatim, ut omnes primum a victore ob metum, mox etiam a se ipsis, invento nomine Germani vocarentur.

[III]. Prócz wyżcy wsponmionych maią ieszcze pewny rodzay pieśni, których odgłosem, nazwanym Barditus, zagrzewaia serca do boiu. i z niego o losie przyszłego powodzenia wróżą. Jakoż skoro się tylko zbroyne owe ozwą szeregi, wnet trwożą się same lub trwożą. Jest to raczey zbiór dźwięku, niżeli słów wyrazy: przeto usiluia iak nayokropnieysze wrzaski puszczać, zbliżaiac do ust puklerze, aby złamane głosy, potężniey się i ogromniey odbiciem swoim rozlegały. Wreszcie niektórzy twierdzą, że i Ulisses po długiey owey baieczney wędrowni zapędzony wiatrami na ocean, odwiedził tameczne krainy, gdzie miasto Ascyburg. które dotąd nad Renem leży, zbudował i tym imieniem nazwał. Powiadaia nadto, że dawniev na tymże miejscu widziany był ołtarz poświecony Ulissowi z przydanym ojca Laerta imieniem: że mogiły i groby z napisami Greckiemi. Dotychczas ieszcze na granicach Recyi i Germanii znaydowaly się. czego ia ani twierdzić ani zbijać mam wole: niech sobie każdy wierzy lub przeczy, jak się podoba.

[3] Fuisse apud eos et Herculem memorant, primumque omnium virorum fortium ituri in proelia canunt. Sunt illis haec quoque carmina, quorum relatu, quem barditum vocant, accendunt animos futuraeque pugnae fortunam ipso cantu augurantur. Terrent enim trepidantve, prout sonuit acies, nec tam vocis ille quam virtutis concentus videtur. Adfectatur praecipue asperitas soni et fractum murmur, obiectis ad os scutis, quo plenior et gravior vox repercussu intumescat. Ceterum et Ulixen quidam opinantur longo illo et fabuloso errore in hunc Oceanum delatum adisse Germaniae terras, Asciburgiumque, quod in ripa Rheni situm hodieque incolitur, ab illo constitutum nominatumque; aram quin etiam Ulixi consecratam, adiecto Laertae patris nomine, eodem loco olim repertam, monumentaque et tumulos quosdam Graecis litteris inscriptos in confinio Germaniae Raetiaeque adhuc exstare. Quae neque confirmare argumentis neque refellere in animo est: ex ingenio suo quisque demat vel addat fidem.

[IV] Atoli do tych zdania przystaię. którzy rozumieią. że naród Germanów nigdy się obcemi małżeństwami nie zmieszał: i że zawsze był czystym, własnym, i sobie samemu podobnym narodem. Ztąd idzie, że lubo w tak wieikiey ludu liczbie' wszyscy do siebie są podobni: u wszystkich oczy srogie i błękitne, włosy żółtawe, ciała ogromne: straszliwi są w pierwszym natarciu, do prac iednak ciężkich i ciągłych nie zdolni. Sama posada i przyrodzenie kraiu wezwyczaila ich do znoszenia głodu i zimna: upały i pragnienia są dla nich nieznośne.

[4] Ipse eorum opinionibus accedo, qui Germaniae populos nullis aliis aliarum nationum conubiis infectos propriam et sinceram et tantum sui similem gentem exstitisse arbitrantur. Unde habitus quoque corporum, tamquam in tanto hominum numero, idem omnibus: truces et caerulei oculi, rutilae comae, magna corpora et tantum ad impetum valida: laboris atque operum non eadem patientia, minimeque sitim aestumque tolerare, frigora atque inediam caelo solove adsueverunt.

[V]. Lubo ziemia nie iest wszędy iednostaysia: w powszechności iednak pełno tam sprośnych bagnisk i okropnych lasów. Powietrze ma wilgotne przy Galli. suchsze ku Norykowi i Pannonii. Zboża rodzi podostatku. owoców niewiele: obfituje w bydło, ale drobne: woły nawet upośledziło przyrodzenie w okazałe rogi. ozdobę i zaszczyt stadny: nagradza to iednak płodnością. Liczne obory, te są u nich iedyne i naymilsze bogactwa. Nie dali im bogowie ani złota ani srebra, nie wiedzieć czy z gniewu czy z miłości. Przeczyć atoli nie mogę. aby się kędy w górach tamecznych złote i srebrne kruszczyzny nie znaydowaly. Któż z nich tego kiedy doświadczał? Nie nader są oni troskliwi o takowe nabytki i użycie. Widzieć tam często srebrne naczynia, książętom ich i posłom miast dawane od naszych w upominku, w równie lekkim poważeniu, iak gliniane: wszakże pograniczni przez związek handlu szacować złoto i srebro, a niektóre sztuki monety naszey poznawać i brakować umieią. Mieszkający głębiey. prostym i staroświeckim sposobem towar za towar biorą. Pieniądze chwalą stare, zdawna znaiome, obrączkowe, z wybitym wozem podwójnym. Srebro bardziey lubią niżeli złoto, nie z przy wiązania iakiego. lecz że moneta w liczbie wygodniejsza iest dla kupna i przedaży rzeczy drobniejszych.

[5] Terra etsi aliquanto specie differt, in universum tamen aut silvis horrida aut paludibus foeda, umidior qua Gallias, ventosior qua Noricum ac Pannoniam adspicit; satis ferax, frugiferarum arborum inpatiens, pecorum fecunda, sed plerumque improcera. Ne armentis quidem suus honor aut gloria frontis: numero gaudent, eaeque solae et gratissimae opes sunt. Argentum et aurum propitiine an irati di negaverint dubito. Nec tamen adfirmaverim nullam Germaniae venam argentum aurumve gignere: quis enim scrutatus est? Possessione et usu haud perinde adficiuntur. Est videre apud illos argentea vasa, legatis et principibus eorum muneri data, non in alia vilitate quam quae humo finguntur; quamquam proximi ob usum commerciorum aurum et argentum in pretio habent formasque quasdam nostrae pecuniae adgnoscunt atque eligunt. Interiores simplicius et antiquius permutatione mercium utuntur. Pecuniam probant veterem et diu notam, serratos bigatosque. Argentum quoque magis quam aurum sequuntur, nulla adfectione animi, sed quia numerus argenteorum facilior usui est promiscua ac vilia mercantibus.

[VI]. Nic wiele nawet widzieć u nich żelaza, iako wnieść można z rodzaiu rynsztunków. Rzadki kto używa miecza, albo ogromnieyszych włóczni: większa cześć nosi spisy: nazwane w ich ięzyku framea. z wązkim i krótkim żelazem, ale tak płytkie i zwrotne, że się niemi zbliża i zdala potykają.

Takowym oręża gatunkiem oraz puklerzem uzbraia się iazda: piechota ma nadto wiele pocisków, któremi daleko sięga. Chodzą nago dla rześkości lub tylko w burce. Żadney okazałości w strojach nieznaią: same tarcze naywybornieyszemi farbami zdobiąc. Mało kto używa pancerza: ledwo ieden i drugi wdziewa szyszak albo przyłbice. Konie mają ciężkie, niezgrabne, ani uczone obyczajem naszym różnych kółek zawijać. Lecą prosto, albo tylko na ubocz. trzymając się w poskokti lak ciasno, aby się żaden po/ad nie został. Mocnieysza u nich piechota: przeto ią z jazdą mieszają, stawiać na czele młódź wybraną, tak zaś szybka, że konnych biegiem dościga.

W zbieraniu woyska zachowuje się pewna liczba: każdy powiat stu ludzi przystawia: a te poczty Secynami zowią. które nazwisko iuz się teraz z oznaki liczby w honor zamieniło.

W szykach woiennyeh używają figur węgielnych. I ustąpić z placu, byłeby się tylko poprawić, iest raczey u nich znakiem roztropności. niżeli boiaźni: ciała pobitych w wątpliwych nawet bitwach z placu zbieraią. Największa hańba stracić tarcze: takowy bezecnik nie ma wiecey mieysca. ani w radzie, ani przy ofiarach. Wielu w tym razie zostaiąc. zwłasney ręki powrozem niesławy dokonali.

[6] Ne ferrum quidem superest, sicut ex genere telorum colligitur. Rari gladiis aut maioribus lanceis utuntur: hastas vel ipsorum vocabulo frameas gerunt angusto et brevi ferro, sed ita acri et ad usum habili, ut eodem telo, prout ratio poscit, vel comminus vel eminus pugnent.

Et eques quidem scuto frameaque contentus est; pedites et missilia spargunt, pluraque singuli, atque in inmensum vibrant, nudi aut sagulo leves. Nulla cultus iactatio; scuta tantum lectissimis coloribus distinguunt. Paucis loricae, vix uni alterive cassis aut galea. Equi non forma, non velocitate conspicui. Sed nec variare gyros in morem nostrum docentur: in rectum aut uno flexu dextros agunt, ita coniuncto orbe, ut nemo posterior sit.

In universum aestimanti plus penes peditem roboris; eoque mixti proeliantur, apta et congruente ad equestrem pugnam velocitate peditum, quos ex omni iuventute delectos ante aciem locant.

Definitur et numerus; centeni ex singulis pagis sunt, idque ipsum inter suos vocantur, et quod primo numerus fuit, iam nomen et honor est.

Acies per cuneos componitur. Cedere loco, dummodo rursus instes, consilii quam formidinis arbitrantur. Corpora suorum etiam in dubiis proeliis referunt. Scutum reliquisse praecipuum flagitium, nec aut sacris adesse aut concilium inire ignominioso fas; multique superstites bellorum infamiam laqueo finierunt.

[VII]. Do berła wynosi rodowitość, do buławy męstwo. Władza atoli królów nie iest swobodna i bez granic: hetmani przykładem raczey i szacunkiem osobistey cnoty, niżeli roskazem w bitwach przywodzą. Karać, więzić, smagać, nikomu prócz kapłanom nie wolno. Takowe zaś kaźnie mniemaniem ich nie są z rozkazu wodza, lub iakiey zwierzchności ziemskiey. lecz iakby z woli Boga. którego przytomnym być w obozie wierzą, i obrazy pewne z proporcami zgaiow świętych idąc do potyczki wynoszą. Największą u nich do męstwa pobudką, że się nieprzypadkiem iakim w zwyczayne szykuią hufce i zastępy: lecz każda familia osobno do boiu stawa, maiac pobliżu żony i dzieci, zkąd słychać niewieście wycia i wrzaski niemowlęce, te są u nich naywiernieysze dzielności świadectwa, te naywymównieysze pochwały. Po bitwach niosą zadane rany do żon i matek: tam odwagi rachunek, tam gnuśności wyrzuty: same nawet pomiędzy szyki z pokarmem i napoiem odważnie idą.

[7]Reges ex nobilitate, duces ex virtute sumunt. Nec regibus infinita aut libera potestas, et duces exemplo potius quam imperio, si prompti, si conspicui, si ante aciem agant, admiratione praesunt. Ceterum neque animadvertere neque vincire, ne verberare quidem nisi sacerdotibus permissum, non quasi in poenam nec ducis iussu, sed velut deo imperante, quem adesse bellantibus credunt. Effigiesque et signa quaedam detracta lucis in proelium ferunt; quodque praecipuum fortitudinis incitamentum est, non casus, nec fortuita conglobatio turmam aut cuneum facit, sed familiae et propinquitates; et in proximo pignora, unde feminarum ululatus audiri, unde vagitus infantium. Hi cuique sanctissimi testes, hi maximi laudatores. Ad matres, ad coniuges vulnera ferunt; nec illae numerare aut exigere plagas pavent, cibosque et hortamina pugnantibus gestant.

[VIII]. Zdarzyło się, jak słychać, że kilka ich woysk pogromionych, i już w rozsypkę idących przywiodły znowu do sprawy przytomne niewiasty, uporem próśb, zarzutem własnych piersi, a żywemi wyrazami niewoli swoiey. którey się Germanówie barziey niżeli własney lękaią. Jakoż te miasta u nich naywierniey w przymierzach stoią. które w zakładzie szlachetne panienki daią. Upatrują oni we płci żeńskiey coś świętego i prorockiego: nie odrzucayą rad, nie gardzą wyrokami. Widzieliśmy za czasów Wespazyana Weledę. długo od gminu iakby za boginie miana. Przed nią Aurynii. i innym wielu podobna cześć oddawano, nie z pochlebstwa wprawdzie, lecz ani ieszcze przyznaiąc. aby to iakie bóstwa były.

[8] Memoriae proditur quasdam acies inclinatas iam et labantes a feminis restitutas constantia precum et obiectu pectorum et monstrata comminus captivitate, quam longe inpatientius feminarum suarum nomine timent, adeo ut efficacius obligentur animi civitatum, quibus inter obsides puellae quoque nobiles imperantur. Inesse quin etiam sanctum aliquid et providum putant, nec aut consilia earum aspernantur aut responsa neglegunt. Vidimus sub divo Vespasiano Veledam diu apud plerosque numinis loco habitam; sed et olim Albrunam et compluris alias venerati sunt, non adulatione nec tamquam facerent deas.

[IX]. Miedzy bogami w naywiększym maią poszanowaniu Merkuryusza. którego w pewnych dniach krwią nawet ludzką błagać wolno być sądzą. Herkulesowi z Marsem z bydląt ofiary czynią. Część Swewow Izydzie także pokłon oddaie. Zkądby zaś początek wzięło obce to nabożeństwo, nie wiele się mogłem dowiedzieć: chyba że bogini postacią galery ukryta świadczy iż pospołu z obrządkiem swoim z zamorza iest przywieziona. Zawierać bogi w ścianach, albo się im pod ludzkiemi wizerunkami kłaniać, maią za rzecz niegodną ich maiestatu. Gaie im tylko i lasy święcą: a odludne owe ustronia boską mieszkalnią być mieniąc, z poszanowaniem na nią patrzą.

[9] Deorum maxime Mercurium colunt, cui certis diebus humanis quoque hostiis litare fas habent. Herculem et Martem concessis animalibus placant. Pars Sueborum et Isidi sacrificat: unde causa et origo peregrino sacro, parum comperi, nisi quod signum ipsum in modum liburnae figuratum docet advectam religionem. Ceterum nec cohibere parietibus deos neque in ullam humani oris speciem adsimulare ex magnitudine caelestium arbitrantur: lucos ac nemora consecrant deorumque nominibus appellant secretum illud, quod sola reverentia vident.

[X]. Żadnego narodu nie masz, coby tak pilnie losów od wróżek postrzegał. Sposób losowania maią prosty. Uciąwszy z drzewa owocowego roszczke. sieką ią na kolanka, które pewnemi cechami oznaczone rzucaicą trafunkiem na biały płatek.

Na powszechnej radzie kapłan narodowy, a na prywatnych schadzkach gospodarz miejsca pomodliwszy się bogom, i weyrzawszy w niebo, bierze potrzykroć każdą sztukę, i podług wyrażonego znaku taiemnice wykłada. W przypadku niepomyślnej odpowiedzi, iuż się tego dnia więcej naradzać nie godzi: przeciwnie zaś, dla wiekszey wiary powtórne czyni się doświadczenie. Zwyczay postrzegania lotu i gwaru ptaków jest im także znajomy: właściwsza atoli przypatrować się obrotom końskim, i czynić ztąd wnioski na przyszłość. Chowaią się te konie publicznym kosztem w tychże samych lasach i gaiach. wybrawszy co najbielsze. i do żadnych jeszcze posług ludzkich nieużyte: które gdy się do świętego wozu założą, idzie podle kapłan, albo król. lub pierwszy w powiecie z pilnym przy słuchem poryżaniu i sapom.

Tako we wróżki najznakomitsza maią, powage nietylko w gmnie, ale w celnieyszych nawet i w duchowieństwie. Maią albowiem siebie za tłómaczow boskich, a konie za składy ich tajemnic. Jest jeszcze inny rodzay wieszczby, w czasie ciężkich woien do badania przyszłych powodzeń stosowny.

Dostawszy jakimkolwiek sposobem więźnia narodu, z którym woyne toczą, stawia mu na przeciw wybranego ze swoich chłopa, i uzbroiwszy obu po swoiemu, każą się potykać: los pachołczy iest godłem przyszłego dla strony szczęścia.

[10] Auspicia sortesque ut qui maxime observant: sortium consuetudo simplex. Virgam frugiferae arbori decisam in surculos amputant eosque notis quibusdam discretos super candidam vestem temere ac fortuito spargunt. Mox, si publice consultetur, sacerdos civitatis, sin privatim, ipse pater familiae, precatus deos caelumque suspiciens ter singulos tollit, sublatos secundum impressam ante notam interpretatur. Si prohibuerunt, nulla de eadem re in eundem diem consultatio; sin permissum, auspiciorum adhuc fides exigitur. Et illud quidem etiam hic notum, avium voces volatusque interrogare; proprium gentis equorum quoque praesagia ac monitus experiri. Publice aluntur isdem nemoribus ac lucis, candidi et nullo mortali opere contacti; quos pressos sacro curru sacerdos ac rex vel princeps civitatis comitantur hinnitusque ac fremitus observant.

Nec ulli auspicio maior fides, non solum apud plebem, sed apud proceres, apud sacerdotes; se enim ministros deorum, illos conscios putant. Est et alia observatio auspiciorum, qua gravium bellorum eventus explorant.

Eius gentis, cum qua bellum est, captivum quoquo modo interceptum cum electo popularium suorum, patriis quemque armis, committunt: victoria huius vel illius pro praeiudicio accipitur.

[XI]. O sprawach lekszey wagi radzi starszyzna, o głównieyszyeh wszyscy: tak iednak. że co gmin ma postanowić, to być musi i wyżej roztrząśniono.

Zchodza się, ieśli niespodziana iaka nie zaydzie przeszkoda, w pewnych dniach, kiedy księżyc iesl na nowiu, albo w pełni: rozumiejąc że te pory są naypomyślnieysze do zaczęcia obrad.

Nie mierzą czasu dniami, iako my, ale nocami, datuiąc niemi schadzki swoie i zapozwy sadowe. Noc tam zdaie się dniowi przodkować. Z wolności ich ta wynika wada. że się ani razem, ani na czas wyznaczony zchodzą: ztąd bywa, że częstokroć kilka dni przez te opieszałość próżno upływa, za dopełnieniem liczby, zasiadaią zbrojni. Duchowieństwo, które i tam ma prawo gospodarzyć, nakazuje mi leżenie. Potym król. albo przedniejszy z krajowych, a za niemi drudzy według wieku, godności, zasług wojennych, przymiotów wymowy, porządkiem głosy zabierając, sposobią umysły barziey ważnością przyczyn, niżeli mocą roskazow. Jeśli się zdanie niepodoba. odrzucają one powstającym gwarem: ieśli zaś do smaku, biją szablami po tarczach na znak zgody. Nayszlachetnieyszy to rodzay zezwolenia, uzyskać orężną pochwalę.

[11] De minoribus rebus principes consultant; de maioribus omnes, ita tamen, ut ea quoque, quorum penes plebem arbitrium est, apud principes pertractentur.

Coeunt, nisi quid fortuitum et subitum incidit, certis diebus, cum aut incohatur luna aut impletur; nam agendis rebus hoc auspicatissimum initium credunt.

Nec dierum numerum, ut nos, sed noctium computant. Sic constituunt, sic condicunt: nox ducere diem videtur. Illud ex libertate vitium, quod non simul nec ut iussi conveniunt, sed et alter et tertius dies cunctatione coeuntium absumitur. Ut turbae placuit, considunt armati. Silentium per sacerdotes, quibus tum et coercendi ius est, imperatur. Mox rex vel princeps, prout aetas cuique, prout nobilitas, prout decus bellorum, prout facundia est, audiuntur, auctoritate suadendi magis quam iubendi potestate. Si displicuit sententia, fremitu aspernantur; sin placuit, frameas concutiunt. Honoratissimum adsensus genus est armis laudare.

[XII]. Wolno też. na seymie obwiniać złoczyńców i gardłem karać. Każdy występek właściwą kaźń odnosi. Zdrajców i zbiegów wieszają na drzewach: gnuśnikow zaś, tchórzów i wszetecznikow w bagnie albo w błocku przywaliwszy kratą, grążą. Takowa różność kary dla tego iest ustanowiona, aby zbrodnie publiczne wszystkim były iawne, a sromoty osobiste w wieczncy ugrzęzły niepamięci. Leksze przestępstwa nie są też bez nagany według pomiaru grzechów. Winoway ca opłaca się końmi, bydłem, daiąc cześć królowi lub miastu cześć osobie pokrzywdzoney. albo ich krewnym. Na tychże seymach obierają się starsi, do szafunku sprawiedliwości w powiatach i włościach, z przydaniem każdemu stu wybramch z gminu towarzyszów, którzy wespół z niemi zasiadaią w radzie, i sprawy sadzą.

[12] Licet apud concilium accusare quoque et discrimen capitis intendere. Distinctio poenarum ex delicto. Proditores et transfugas arboribus suspendunt, ignavos et imbelles et corpore infames caeno ac palude, iniecta insuper crate, mergunt. Diversitas supplicii illuc respicit, tamquam scelera ostendi oporteat, dum puniuntur, flagitia abscondi. Sed et levioribus delictis pro modo poena: equorum pecorumque numero convicti multantur. Pars multae regi vel civitati, pars ipsi, qui vindicatur, vel propinquis eius exsolvitur. Eliguntur in isdem conciliis et principes, qui iura per pagos vicosque reddunt; centeni singulis ex plebe comites consilium simul et auctoritas adsunt.

[XIII]. Żaden się nie pokaże bądź publicznie, bądź prywatnie bez broni: nikomu iednak nie wolno jej nosić, beż uznania zdolności od współobwatelów. Cdy wiek dośpieie, prowadzą młodzieńca do gromady, gdzie mu albo starszy powiatowy, albo ociec, lub krewny daie spisę i puklerz. Ta iest u nich męska szata, ta naypierwsza młodości chluba: przedtym niedorostek był tylko cząstka domu: odtąd zaczyna być rzeczypospolitey. Wysoka rodowitość. zasługi rodziców znamienite, iednaia często ich potomstwu, acz małoletniemu pierwszeństwo miedzy młodzieżą. Wreszcie po tym obrządku, zaraz idą w poczet doyrzalszego iuż, i z dawna ćwiczeńszego rycerstwa; ani maią za wstyd liczyć się pomiędzy towarzystwem rządowey zwierzchności. Kto mu przodkuie. dzieli i wyznacza według woli swoiey pewne stopnie: zkąd rośnie emulacya w iednych aby się rangą co naybliżey do swego przymknęli wodza: w drugich, aby ńaywięcey i nayżwawszyeh mieli przy boku junaków. Na tym ich zacność, na tym potęga zawisła, widzieć na koło piękne wybrańcy młodzieży grono, zkądby w czasie woyny zaszczyt w pokoi u ozdobę mieć mogli. Liczba takiego towarzystwa pomnaża im u swoich slawe. u pogranicznych szacunek: szukaią z niemi obcy przymierzą, wyprawuiąc poselstwa, darząc upominkami: a odgłosem potęgi same się woyny uprzedzaią lub kończą.

[13] Nihil autem neque publicae neque privatae rei nisi armati agunt. Sed arma sumere non ante cuiquam moris, quam civitas suffecturum probaverit. Tum in ipso concilio vel principum aliquis vel pater vel propinqui scuto frameaque iuvenem ornant: haec apud illos toga, hic primus iuventae honos; ante hoc domus pars videntur, mox rei publicae. Insignis nobilitas aut magna patrum merita principis dignationem etiam adulescentulis adsignant: ceteris robustioribus ac iam pridem probatis adgregantur, nec rubor inter comites adspici. Gradus quin etiam ipse comitatus habet, iudicio eius quem sectantur; magnaque et comitum aemulatio, quibus primus apud principem suum locus, et principum, cui plurimi et acerrimi comites. Haec dignitas, hae vires, magno semper et electorum iuvenum globo circumdari, in pace decus, in bello praesidium. Nec solum in sua gente cuique, sed apud finitimas quoque civitates id nomen, ea gloria est, si numero ac virtute comitatus emineat; expetuntur enim legationibus et muneribus ornantur et ipsa plerumque fama bella profligant.

[XIV]. Gdy rzecz przy chodzi do bitwy, byłaby wielka zniewaga dla przodkuiącego ustąpić w męstwie towarzyszom, a tym przeciwnie, cnocie wodza nie wyrównać. Naysromotniejsza atoli i na cale życie obelżywa, zostać przy życiu, gdyby wódz na placu poległ. Zasłaniać go od szwanku, bronić, i wszystkie dzieła osobiste ku chwale jego kierować, maią za nayświętszy obowiązek. Wodzowie walczą za zwycięstwo, towarzysze za wodza. Jeśli rzeczpospolita iaka długim pokoiu przeciągiem zalegszy pole martwicie: młódź wszystka szlachetna, która się tam porodziła, idzie do tych kraiow. gdzie się woyna toczy. Prócz tego albowiem, że Germanówie nie lubią próżnować, a łatwieyszy dla nich w zdarzonych trwogach sławy nabytek, trudno utrzymać starszyznie liczny towarzystwa poczet bez gwałtów i boiu. Jaki taki nalega na swoiego wodza, aby mu lub dzielnego konia, lub zmaczaną krwią nieprzyjacielska broń darował. Cały żołd. stoły hetmańskie, grube i niewymyślne, ale hoynie zastawione: nagrody i darów trzeba wojna a rabunkiem szukać. Łatwiey namówić do zaczepki nieprzyiacioł i na sławę ciała, iak do uprawy roli i oczekiwania żniwa. Gnuśność to ostatnia, nabywać w pocie czoła, czego się krwią dorobić można.

[14] Cum ventum in aciem, turpe principi virtute vinci, turpe comitatui virtutem principis non adaequare. Iam vero infame in omnem vitam ac probrosum superstitem principi suo ex acie recessisse. Illum defendere, tueri, sua quoque fortia facta gloriae eius adsignare praecipuum sacramentum est. Principes pro victoria pugnant, comites pro principe. Si civitas, in qua orti sunt, longa pace et otio torpeat, plerique nobilium adulescentium petunt ultro eas nationes, quae tum bellum aliquod gerunt, quia et ingrata genti quies et facilius inter ancipitia clarescunt magnumque comitatum non nisi vi belloque tueare; exigunt enim principis sui liberalitate illum bellatorem equum, illam cruentam victricemque frameam. Nam epulae et quamquam incompti, largi tamen apparatus pro stipendio cedunt. Materia munificentiae per bella et raptus. Nec arare terram aut exspectare annum tam facile persuaseris quam vocare hostem et vulnera mereri. Pigrum quin immo et iners videtur sudore adquirere quod possis sanguine parare.

[XV]. W czasie pokoiu bawią, się nieco myślistwem: więcey iednuk czasu trawią na biesiadach i ospalstwie. Naymężnieyszy u nich i naybitnieyszy. spuściwszy dom i rolę na niewiasty, starce, lub iakiego służalca, gnuśnieie bezczynny, dziwnym iakimści przeciwney sobie natury zrządzeniem, że ciż sami ludzie lubiąc próżniactwo, nie nawidzą razem spoczynku. Swobodne narody maią zwyczay dawać starszyznie podatek z bydla i zboża: każdy to czyni, lecz zdobrey woli. Takowa danina choć pozór grzeczności i przysługi nosząca, potrzebom, nawet publicznym dostarcza. Naychętniey przyimuią upominki sąsiedzkie, od stanów i od prywatnych, w wybornym rynsztunku, dzielnych koniach, łańcuchach i siądzeniach. Chciwość nasza iuż ich i pieniądze brać nauczyła.

[15] Quotiens bella non ineunt, non multum venatibus, plus per otium transigunt, dediti somno ciboque, fortissimus quisque ac bellicosissimus nihil agens, delegata domus et penatium et agrorum cura feminis senibusque et infirmissimo cuique ex familia; ipsi hebent, mira diversitate naturae, cum idem homines sic ament inertiam et oderint quietem. Mos est civitatibus ultro ac viritim conferre principibus vel armentorum vel frugum, quod pro honore acceptum etiam necessitatibus subvenit. Gaudent praecipue finitimarum gentium donis, quae non modo a singulis, sed et publice mittuntur, electi equi, magna arma, phalerae torquesque; iam et pecuniam accipere docuimus.

[XVI]. Wiadomo iest dosyć, że Germanowie nie maią żadnych miast i cierpieć nawet nie zwykli, aby ich domy z sobą się ztykały. Buduią się udzielnie, gdzie się któremu gay, równina, lub źrzódło iakie podoba. Osadzaią włości różnym od naszych sposobem, nie sławiąc chałup iedney podle drugiey: każdy około siebie znaczny plac zostawuie. bądź dla warunku od ognia, bądź dla nieumiejętności budowy. Nie zażywaią nawet kamieni i dachówek, klecąc domy z nie ociosanego drzewa, bez okazalości i roskoszy. Niektóre mieysca lepią kształtnie tak czystą lśniącą się gliną, że farbistemi żyłkami malowidła naśladuie. Kopią także podziemne lochy, narzucaiąc gnoiem, dla składu zboża i przytułku w zimie. Takowe kryjówki chronią ich od mrozów: w czasie też woyny, gdy nieprzyiacieł pustoszy włości, o utaionych albo nie wie, albo ich długo szukaiąc, sam się plącze.

[16] Nullas Germanorum populis urbes habitari satis notum est, ne pati quidem inter se iunctas sedes. Colunt discreti ac diversi, ut fons, ut campus, ut nemus placuit. Vicos locant non in nostrum morem conexis et cohaerentibus aedificiis: suam quisque domum spatio circumdat, sive adversus casus ignis remedium sive inscitia aedificandi. Ne caementorum quidem apud illos aut tegularum usus: materia ad omnia utuntur informi et citra speciem aut delectationem. Quaedam loca diligentius inlinunt terra ita pura ac splendente, ut picturam ac lineamenta colorum imitetur. Solent et subterraneos specus aperire eosque multo insuper fimo onerant, suffugium hiemis et receptaculum frugibus, quia rigorem frigorum eius modi loci molliunt, et si quando hostis advenit, aperta populatur, abdita autem et defossa aut ignorantur aut eo ipso fallunt, quod quaerenda sunt.

[XVII]. Odzienie ich burka, spięta na szyi przęczką, lub w niedostatku kolcem głogowym. Wreszcie są nadzy: przeto cały dzień przy ogniu siedzą. Bogatsi różnią się szalą, nie przestronną i fałdzislą iak Partowie i Sarmaci, ale opiętą i dobrze do ciała przy muskaną. Noszą i kożuchy zwierzęce: lecz pobrzeżni bez wyboru: dalsi i głębsi, nie prowadzący handlu, okazalsze wdziewają skury. Dla tey przyczyny upatruią na łowach, co pięknieyszych futer: cętkuią te zwłoki: lub nagromiwszy różnego zwierza, co go pobrzeżne dalszego oceanii rodzą krainy, celuią z doboru sierści błamy rozlicznych kolorów. Odzienie niewiast w tym się tylko różni od męskiego, iż one cześciey zażywaią płótna szachowanego szkarłatem: nie noszą też rękawów, maiąc odkryte ramiona z częścią piersi.

[17] Tegumen omnibus sagum fibula aut, si desit, spina consertum: cetera intecti totos dies iuxta focum atque ignem agunt. Locupletissimi veste distinguuntur, non fluitante, sicut Sarmatae ac Parthi, sed stricta et singulos artus exprimente. Gerunt et ferarum pelles, proximi ripae neglegenter, ulteriores exquisitius, ut quibus nullus per commercia cultus. Eligunt feras et detracta velamina spargunt maculis pellibusque beluarum, quas exterior Oceanus atque ignotum mare gignit. Nec alius feminis quam viris habitus, nisi quod feminae saepius lineis amictibus velantur eosque purpura variant, partemque vestitus superioris in manicas non extendunt, nudae brachia ac lacertos; sed et proxima pars pectoris patet.

[XVIII]. Atoli ostre są u nich nader stanu małżeńskiego prawa, i ze wszystkich obyczaiow nay większą maią zaletę. Jedni są prawie Germanowie z barbarzyńców, nie znaiący wielożeństwa, wyjąwszy małą liczbę tych, którzy nie tak dla lubieżności, iako dla związków z domami szlachetnemi. o kilka żon staraią się. Posag nie żona mężowi, ale mąż żonie daje. Przytomni rodzice i krewni taxują dary: nie są to rzeczy do chluby i zbytków niewieścich, a ubiorów oblubienicy zdatne: lecz wól. koń pod siodłem, puklerz, włócznia i pałasz. Na te upominki bierze się żona, która wzaiemnie mężowi posyła taki rynsztunek. Te są u nich nayściśleysze węzły, te nayświętsze ślubnego aktu taiemnice: ci zarękowni bogowie. Żeby się niewiasta nie miała za wyłączoną od spolności cnoty i przygód woiennych, sama tym obrzędem w pierwiastkach zamęścia ostrzega się: iako idzie w równy podział prac i niebezpieczeństw, i że spólna iey być powinna w każdey dobie pokoi u lub woyny cierpliwość i przewaga. To znaczą zaprzężone w iarzmo woły. to koń gotowy, to oręż dany. Tak iey żyć. tak ginąć należy: ażeby wzięte dary godnie piastuiąc. nieskażona z niemi sławę potomkom odpisała: a ci też same następnym prawnukom koleią przesyłali.

[18] Quamquam severa illic matrimonia, nec ullam morum partem magis laudaveris. Nam prope soli barbarorum singulis uxoribus contenti sunt, exceptis admodum paucis, qui non libidine, sed ob nobilitatem plurimis nuptiis ambiuntur. Dotem non uxor marito, sed uxori maritus offert. Intersunt parentes et propinqui ac munera probant, munera non ad delicias muliebres quaesita nec quibus nova nupta comatur, sed boves et frenatum equum et scutum cum framea gladioque. In haec munera uxor accipitur, atque in vicem ipsa armorum aliquid viro adfert: hoc maximum vinculum, haec arcana sacra, hos coniugales deos arbitrantur. Ne se mulier extra virtutum cogitationes extraque bellorum casus putet, ipsis incipientis matrimonii auspiciis admonetur venire se laborum periculorumque sociam, idem in pace, idem in proelio passuram ausuramque. Hoc iuncti boves, hoc paratus equus, hoc data arma denuntiant. Sic vivendum, sic pereundum: accipere se, quae liberis inviolata ac digna reddat, quae nurus accipiant, rursusque ad nepotes referantur.

[XIX]. Ztąd idzie, że tam pleć niewieścia w nayśeiśłeyszych wstydu obrębach żyie. żadnemi igrzysk powabami, żadna biesiad przynętą nieskażona, Taiemnice pisma jak mężczyznom. tak kobietom są nieznajome. W tak ludnym narodzie rzadko kiedy o cudzołóstwie słychać. Mąż ma władze karać wiarołomną żonę, nie czekaiąc sądowych wywodów. Zwoławszy krewnych urzyna iey warkocz, odziera z szaty: potym wygania z domu. goniąc kiiem przed sobą po całey włości. Która się takiey zbrodni dopuści, nie masz dla niecy miłosierdzia. Nic znaydzie dla siebie męża, by nie wiem iakie z urody, wieku i bogactw powaby miała. Nie znaią Giermanowie żartować z wystepków, ani sromoty modą zasłaniać, kto się iey dopuścił, lub wyrządził. W niektórych kraiach lepszy iest zwyczay. gdzie tylko dziewkom iść wolno za maż. a postanowienie i nadzieia iednym się tylko łożem okryśla. Każda tak się łączy z mężem, iak z iednym ciałem i z iednym życiem, nie sięgając myślą i pożądliwością na dal. aby w iednym małżeństwie wszystkie chęci umorzyła. Zamierzać pewną liczbę potomstwa, albo iakiego przy sobka umorzyć, wielki to kryminał. Więcej tam wiążą dobre obyczaie, niż gdzie indziey dobre prawa.

[19] Ergo saepta pudicitia agunt, nullis spectaculorum inlecebris, nullis conviviorum inritationibus corruptae. Litterarum secreta viri pariter ac feminae ignorant. Paucissima in tam numerosa gente adulteria, quorum poena praesens et maritis permissa: abscisis crinibus nudatam coram propinquis expellit domo maritus ac per omnem vicum verbere agit; publicatae enim pudicitiae nulla venia: non forma, non aetate, non opibus maritum invenerit. Nemo enim illic vitia ridet, nec corrumpere et corrumpi saeculum vocatur. Melius quidem adhuc eae civitates, in quibus tantum virgines nubunt et eum spe votoque uxoris semel transigitur. Sic unum accipiunt maritum quo modo unum corpus unamque vitam, ne ulla cogitatio ultra, ne longior cupiditas, ne tamquam maritum, sed tamquam matrimonium ament. Numerum liberorum finire aut quemquam ex adgnatis necare flagitium habetur, plusque ibi boni mores valent quam alibi bonae leges.

[XX]. Wychowane po domach dzieci nago i w plugastwie, rosną w ogromne ciała i siły, aż do podziwu. Karmią ie matki własnemi piersiami, nie zażywaiąc mamek ani piastunek do posługi. Nic rozeznać z miękkości wychowu pańskiego synu od niewolniczego. Wszyscy między bydłem żyią: wszyscy się czołgaią szlachetney krwi nie odłączy, a cnota iey nie odkryie. Późne małżeństwa utrzymuią czerstwość lat kwitnących. Nie spieszą się rodzice w wydawaniu córek. Dościga siebie płeć oboia stanem, wiekiem i wzrostem: biorą się równi z równemi: ztąd potomstwo krzepkie i nieodrodne. Dla siestrzeńcow taż sama u wuiow miłość, co u własnych rodziców. Niektórzy mniemaią. że ten krwi związek iest świetszy i ściśleyszy: dla czego przy umowach pokoiu. wymagaią w zakładzie siestrzeńcow, iakoby przez nich i słowo się moeniey dotrzymywało, i większa liczba krewnych w odpowiedzi zostawała. Atoli dziedzictwo oycowskie. choć bez żadnego testamentu, na samych synów spada, Gdzie potomstwa nie masz. naybliższemi są dziedzicami bracia, stryiowie i wuiowie. Im wiecey kto ma krewnych i powinowatych, tym milszą przepędza starość: niepłodność nie odnosi tam żadnego zysku.

[20] In omni domo nudi ac sordidi in hos artus, in haec corpora, quae miramur, excrescunt. Sua quemque mater uberibus alit, nec ancillis ac nutricibus delegantur. Dominum ac servum nullis educationis deliciis dignoscas: inter eadem pecora, in eadem humo degunt, donec aetas separet ingenuos, virtus adgnoscat. Sera iuvenum venus, eoque inexhausta pubertas. Nec virgines festinantur; eadem iuventa, similis proceritas: pares validaeque miscentur, ac robora parentum liberi referunt. Sororum filiis idem apud avunculum qui ad patrem honor. Quidam sanctiorem artioremque hunc nexum sanguinis arbitrantur et in accipiendis obsidibus magis exigunt, tamquam et animum firmius et domum latius teneant. Heredes tamen successoresque sui cuique liberi, et nullum testamentum. Si liberi non sunt, proximus gradus in possessione fratres, patrui, avunculi. Quanto plus propinquorum, quanto maior adfinium numerus, tanto gratiosior senectus; nec ulla orbitatis pretia.

[XXI]. Z dziedzictwem rodziców lub krewnych przechodzą do następców ich przyiaźni i krzywdy. Urażeni daią się przebłagać. Mężoboycy oplacaią się pewną liczbą sztuk z trzody lub stada: cały dom pokrzywdzony odbiera satysfakcyą: tym pozy lecznicy dla powszechności, im szkodliwsze są nieprzyiażni w wolnym narodzie.

Żaden kray z taką ludzkością gości nieprzyimuje. Zamykać drzwi przed kim, za wielką maią niegodziwość. Gospodarz częstuie według swoiey przemożności, a gdy mu iuż w spiżami nie dostawa, staie się przewodnikiem do sąsiedzkiego domu: gdzie lubo nie proszeni, równą znayduią ochotę. Nie masz różnicy miedzy znaioinym i nieznaiomym. Jeśli o co prosi wy chodzący, chętnie mu dadzą: proszącemu też wzajemnie gospodarzowi gość nie odmawia. Radzi są bardzo upominkom: atoli biorąc i daiąc, nie kładną obowiązków.

[21] Suscipere tam inimicitias seu patris seu propinqui quam amicitias necesse est; nec implacabiles durant: luitur enim etiam homicidium certo armentorum ac pecorum numero recipitque satisfactionem universa domus, utiliter in publicum, quia periculosiores sunt inimicitiae iuxta libertatem.

Convictibus et hospitiis non alia gens effusius indulget. Quemcumque mortalium arcere tecto nefas habetur; pro fortuna quisque apparatis epulis excipit. Cum defecere, qui modo hospes fuerat, monstrator hospitii et comes; proximam domum non invitati adeunt. Nec interest: pari humanitate accipiuntur. Notum ignotumque quantum ad ius hospitis nemo discernit. Abeunti, si quid poposcerit, concedere moris; et poscendi in vicem eadem facilitas. Gaudent muneribus, sed nec data imputant nec acceptis obligantur: victus inter hospites comis.

[XXII]. Gościny sposób iest ludzki. Wstaią pospolicie późno, i zaraz się ciepłą wodą omywszy, ponieważ tam zima trwa barzo długo, po wannie iedzą. Każdy siada u osobnego stołu: idą potym do zabaw zwyczaynych. wziąwszy oręż, z którym częstokroć do obiadu przystępują. Przetrwać cały dzień i noc na piiatyce. nie masz wstydu: wszakże takowy przeley daie do zwad okazye: i rzadko się na przymówkach bez krwi rozlania i zaboiu zakończy. Bywa i to. że się podczas bankietów czynią przeprosiny, szykuią małżeństwa, stanowią magistraty, układa wojna i pokoy: iakby w żadnym innym czasie ani się umysł do rzeczy potocznych lepiey nie otwierał, ani do wielkich zagrzewał.

Swobodni żartów stołowych bezpieczeństwo wynurza nayskrytsze tych ludzi prostych i nieobłudnych taiemnice. Nazaiutrz roztrząsaią po trzeźwu co wczoray w pełności wylanego z trunkiem serca ułożyli. Każda rzecz ma swoie czasów udziały. Radzą się, gdy zmyślać nie umieią: stanowią, gdy błądzić nie mogą.

[22] Statim e somno, quem plerumque in diem extrahunt, lavantur, saepius calida, ut apud quos plurimum hiems occupat. Lauti cibum capiunt: separatae singulis sedes et sua cuique mensa. Tum ad negotia nec minus saepe ad convivia procedunt armati. Diem noctemque continuare potando nulli probrum. Crebrae, ut inter vinolentos, rixae raro conviciis, saepius caede et vulneribus transiguntur. Sed et de reconciliandis in vicem inimicis et iungendis adfinitatibus et adsciscendis principibus, de pace denique ac bello plerumque in conviviis consultant, tamquam nullo magis tempore aut ad simplices cogitationes pateat animus aut ad magnas incalescat. Gens non astuta nec callida aperit adhuc secreta pectoris licentia ioci; ergo detecta et nuda omnium mens. Postera die retractatur, et salva utriusque temporis ratio est: deliberant, dum fingere nesciunt, constituunt, dum errare non possunt.

[XXIII]. Napoy robią z jęczmienia, albo z pszenicy naksztalt wina przeburżoney: bliżsi iednak granic naszych wino kupuią. Pokarm maią prosty: całe ich iadło iablka leśne, surowa zwierzyna albo masło. Bez przypraw i wytworu głód opędzają. Atoli w napoiach nie masz takiey miary. Dodawszy im trunku, ile zapragną, aby się popili, niemniey ich łacno kuflem iak orężem zwyciężysz.

[23] Potui umor ex hordeo aut frumento, in quandam similitudinem vini corruptus: proximi ripae et vinum mercantur. Cibi simplices, agrestia poma, recens fera aut lac concretum: sine apparatu, sine blandimentis expellunt famem. Adversus sitim non eadem temperantia. Si indulseris ebrietati suggerendo quantum concupiscunt, haud minus facile vitiis quam armis vincentur.

[XXIV]. Rodzay igrzysk maią tylko ieden, którym się we wszystkich zgromadzeniach bawią. Nadzy młodzieńcy czynią rozliczne skoki pomiędzy szermem szalic i ciskaniem oszczepów. Zwyczay takowych ćwiczeń przyniósł im pewne prawidła: a sztuka przydała piękność. Nie bierze się za to iednak żadna nagroda: cały zysk tey niebespiczney swawoli- ukontentowanie patrzących. Graiąc w kości, po trzeźwu nawet, tak są rzecz dziwna, w zysku lub stracie zapamiętali, że przegrawszy wszystko, stawią na koniec na los szczęścia ostateczny, ciała i wolność własna. Zwyciężony oddaie się samochcąc w niewolę: a lubo młodszy i duższy, dopuszcza siebie wiązać i zaprzedawać. Tak to twardy u nich w małych rzeczach upór, który oni słownością zowią. Panowie wygranych, zaraz ich obcym przedaią, wstydząc się sami nikczemnego zwycięstwa.

[24] Genus spectaculorum unum atque in omni coetu idem. Nudi iuvenes, quibus id ludicrum est, inter gladios se atque infestas frameas saltu iaciunt. Exercitatio artem paravit, ars decorem, non in quaestum tamen aut mercedem: quamvis audacis lasciviae pretium est voluptas spectantium. Aleam, quod mirere, sobrii inter seria exercent, tanta lucrandi perdendive temeritate, ut, cum omnia defecerunt, extremo ac novissimo iactu de libertate ac de corpore contendant. Victus voluntariam servitutem adit: quamvis iuvenior, quamvis robustior adligari se ac venire patitur. Ea est in re prava pervicacia; ipsi fidem vocant. Servos condicionis huius per commercia tradunt, ut se quoque pudore victoriae exsolvant.

[XXV].Nie rozpisuią Germanowie. tak iako nasi, służalców według gatunku posług: każdy kmieć ma własny dom z gospodarstwem, obowiązany tylko przystawić panu pewną miarę zboża, albo co z bydła i odzieży, na czym się służba iego kończy. Rzadko się trafia. aby ich panowie bili, więzili, albo im ciężkie takie roboty wyznaczali. Jeśli się zdarzy którego zabić, iak nieprzyjaciela, pochodzi to z gniewu raczey i pierwszych złości zapędów, niżeli z prawa i dla przykładu. Wszakże takowe zaboystwa bez kary uchodzą. Wyzwoleńcy nie wiele więcey ważą od niewolników. Żaden z nich w pańskim domu, dopieroż w rzeczypospolitey nie przewodzi: wyjąwszy narody pod królami, gdzie nie tylko nad wolnym ludem, ale i nad szlachtą górę biorą. Nierówność wyzwoleńcza u innych, iest dowodem wolności obywatelskiej.

[25] Ceteris servis non in nostrum morem, descriptis per familiam ministeriis, utuntur: suam quisque sedem, suos penates regit. Frumenti modum dominus aut pecoris aut vestis ut colono iniungit, et servus hactenus paret: cetera domus officia uxor ac liberi exsequuntur. Verberare servum ac vinculis et opere coercere rarum: occidere solent, non disciplina et severitate, sed impetu et ira, ut inimicum, nisi quod impune est. Liberti non multum supra servos sunt, raro aliquod momentum in domo, numquam in civitate, exceptis dumtaxat iis gentibus quae regnantur. Ibi enim et super ingenuos et super nobiles ascendunt: apud ceteros impares libertini libertatis argumentum sunt.

[XXVI]. Zyski z lichwiarstwa nie znaiome: zatlumia one dzielnicy ta nieznajomość, niżeli zakazy prawne. Grunta podług liczby rolników rozbieraią włościanie, i dzielą miedzy sobą. uważaiąc na stan i kondycyą każdego. Rozległość kraiu czyni ten podział łacnym. Role odmieniaią co rok. zostawuiąc iey część na ugór. Nie zadaią też sobie pracy, dla przestworu i płodności ziemney aby zakładali sady, wilżyli ogrody, wytykali pastwiska, przestaiąc na sieybie zbożu, Stąd idzie, że rok u nich nie tak się dzieli, iak u nas: znaią tylko zimę, wiosnę i lato, wyrażając one swoiemi nazwiskami: iesienne imię, równie iako iey dary, nie są tam znane.

[26] Faenus agitare et in usuras extendere ignotum; ideoque magis servatur quam si vetitum esset. Agri pro numero cultorum ab universis in vices occupantur, quos mox inter se secundum dignationem partiuntur; facilitatem partiendi camporum spatia praestant, Arva per annos mutant, et superest ager. Nec enim cum ubertate et amplitudine soli labore contendunt, ut pomaria conserant et prata separent et hortos rigent: sola terrae seges imperatur. Unde annum quoque ipsum non in totidem digerunt species: hiems et ver et aestas intellectum ac vocabula habent, autumni perinde nomen ac bona ignorantur.

[XXVII]. W pogrzebach nie widać żadney okazałości: na to iedynie wzgląd bywa. aby ciała znakomitszych ludzi pewnemi drwami palono. Nie rzucaią na stosy ani odzieży, ani zapachów, tylko oręż zmarłego. Czasem konia z nim palą. Nagrobki dźwigaią z darniny, gardząc wspaniałemi wybornych kunsztów dziełami, które ciężarem dla umarłych być sądzą. Nie długo płaczą; lecz żal i smutek nie rychło tracą: niewiastom łzy i lamenta. mężom pamięć przystoi. Mówiłem dotąd, com o wszystkich Germanów rodzie i obyczajach w powszechności mógł zebrać: teraz o prawach i zwyczaiach każdego w szczególności kraiu, i które się narody od nich oderwawszy, w Galii mieszkanie założyły. mówić będę.

[27] Funerum nulla ambitio: id solum observatur, ut corpora clarorum virorum certis lignis crementur. Struem rogi nec vestibus nec odoribus cumulant: sua cuique arma, quorundam igni et equus adicitur. Sepulcrum caespes erigit: monumentorum arduum et operosum honorem ut gravem defunctis aspernantur. Lamenta ac lacrimas cito, dolorem et tristitiam tarde ponunt. Feminis lugere honestum est, viris meminisse.

Haec in commune de omnium Germanorum origine ac moribus accepimus: nunc singularum gentium instituta ritusque, quatenus differant, quae nationes e Germania in Gallias commigraverint, expediam.

[XXVIII]. Świadczy naywiększy z dzieiopisow Julius Cezar, że Gallowie potężnieyszemi przed laty byli od Germanów: zkąd wnosić można, że do nich osady swoie posyłali. Nie kładła zaiste miedzy niemi rzeka tak dzielney tamy, aby który naród, wzbiwszy się w potęgę, nie wkroczył do innych kraiow, zmieniaiąc siedliska owe spólne. a żadnym ieszcze iedynowładztwem w okresach swoich nie zamknięte. A lak Helwetowie osiedli między Hercyńskim lasem, a Renem i Menem rzekami. Boiowie zaś, naród także Gallii, dalsze krainy opanowali: co poznać z mieysca nazwanego Boiemum. które trwa. do tych czas, i pamięć dawnych mieszkańców, lubo tam inne potym narody osiadły, zatrzymuie. Co się tyczę Arawiskow. nie możemy mieć pewności, ieżeli oni oddzieliwszy się od Ozow. narodu Germańskiego, do Pannonii weśli. czyli Ozowie sami są ich osada; ponieważ oba te narody ieden ięzyk. iedne prawa i obyczaie maią: po obu leż brzegach Dunaiu równy dla nich udział szczęścia z wolności, a biedy z ubóstwa. Trewerowie z Nerwami wywodzą rod swoy uporczywie od Germanów, szukaiąc chluby ze krwi waleczney. iak by się przez nią od gnuśnych Gallów różnili. Wangionowie. Trybokowic. Ncmetowie. narody nad Renem osiadłe, bez pochyby z Germanii pochodzą. Ubiowie nawet lubo zasłużyli być osadą Rzymską, i chętnie noszą imię Agrypinow. od założycielą swoiego wzięte, nie wstydzą się nazywać Germanów potomkami. Ci przed laty przeszli rzekę, i w zaufaniu, doświadczoney wierności. osadzeni są nad iey brzegami, dla naszej barziey zasłony, niżeli dla swoicy straży.

[28] Validiores olim Gallorum res fuisse summus auctorum divus Iulius tradit; eoque credibile est etiam Gallos in Germaniam transgressos: quantulum enim amnis obstabat quo minus, ut quaeque gens evaluerat, occuparet permutaretque sedes promiscuas adhuc et nulla regnorum potentia divisas? Igitur inter Hercyniam silvam Rhenumque et Moenum amnes Helvetii, ulteriora Boii, Gallica utraque gens, tenuere. Manet adhuc Boihaemi nomen significatque loci veterem memoriam quamvis mutatis cultoribus. Sed utrum Aravisci in Pannoniam ab Osis, Germanorum natione, an Osi ab Araviscis in Germaniam commigraverint, cum eodem adhuc sermone institutis moribus utantur, incertum est, quia pari olim inopia ac libertate eadem utriusque ripae bona malaque erant. Treveri et Nervii circa adfectationem Germanicae originis ultro ambitiosi sunt, tamquam per hanc gloriam sanguinis a similitudine et inertia Gallorum separentur. Ipsam Rheni ripam haud dubie Germanorum populi colunt, Vangiones, Triboci, Nemetes. Ne Ubii quidem, quamquam Romana colonia esse meruerint ac libentius Agrippinenses conditoris sui nomine vocentur, origine erubescunt, transgressi olim et experimento fidei super ipsam Rheni ripam conlocati, ut arcerent, non ut custodirentur.

[XXIX]. Ze wszystkich łych narodów naywalecznieysi są Batawowie: mało ich na lądzie mieszka: większa cześć osiadła na wyspie, klóra Ren oblewa. Należeli dawniey do Kattow, zkąd dla domowych rozruchów przenieśli się do naszych kraiow. woląc bydź częścią Rzymskiego państwa. Zostaie przy nich honor i pamięć dawnego z nami braterstwa. Nie hańbią ich wkładane podatki, nie ciemiężą poborcy. Wolni od wszelkich brzemion danniczych, a na woienne tylko potrzeby zachowani, służą nam iako miecz i puklerz do boiow. Przydać należy do tegoż posłuszeństwa naród Mattiakow. Ogrom potęgi Rzymu zaniósł daleko za Ren. i za starożytne kresy powagę państwa iego. A tak Mattiakowte siedliskiem tylko i granicami na, swoim brzegu z Germanią, sercem i przychylnością z nami spólność maią. Wreszcie podobni są do Batawow: chyba że im sama kraiowa posada z suchością powietrza, bysirzeysze wlewa, umysły. Nie liczę tych miedzy narodami Germanii, lubo za Renem i Dunaiem osiedli, którzy Dekumańskie role sprawuią. Są to Biegasowie i awanturnicy Gallow, których płochość, a z chudoby zuchwalstwo, na te opuszczone grunta zaniosła. Wkrótce z pomkniętą tam granicą i dźwignionemi zamkami, stal się ten kray częścią prowincyi. i nieiakąś państwa zatoką.

[29] Omnium harum gentium virtute praecipui Batavi non multum ex ripa, sed insulam Rheni amnis colunt, Chattorum quondam populus et seditione domestica in eas sedes transgressus, in quibus pars Romani imperii fierent. Manet honos et antiquae societatis insigne; nam nec tributis contemnuntur nec publicanus atterit; exempti oneribus et conlationibus et tantum in usum proeliorum sepositi, velut tela atque arma, bellis reservantur. Est in eodem obsequio et Mattiacorum gens; protulit enim magnitudo populi Romani ultra Rhenum ultraque veteres terminos imperii reverentiam. Ita sede finibusque in sua ripa, mente animoque nobiscum agunt, cetera similes Batavis, nisi quod ipso adhuc terrae suae solo et caelo acrius animantur.

Non numeraverim inter Germaniae populos, quamquam trans Rhenum Danuviumque consederint, eos qui decumates agros exercent. Levissimus quisque Gallorum et inopia audax dubiae possessionis solum occupavere; mox limite acto promotisque praesidiis sinus imperii et pars provinciae habentur.

[XXX]. Za niemi mieszkaią Kattowie, począwszy od Hercyńskiey puszczy. Ziemia ich nie iest tak równa i bagnista iak drugie, po których się Germania rozlega. Dźwigaią się tam góry i powoli rzadzieią: a sama puszcza prowadzi swoich Kattow, i z niemi znika. Krzepcy to ludzie, zwięźli, srodzy na weyrżenie, a umysłu nad innych iędrnieyszego. Rostropni też są wielce i dowcipni nad obyczaj Germanów. Umieią wybierać wodzów, rozkazów ich słuchać, korzystać z okazy i trzymać się szyku, hamować w zapędzie, upatrować pory do bitew, szańcować na noc. nie puszczać się na los wątpliwy, męstwo tylko w pewnym zysku policzać: a co nader rzadka, i w rządnych tylko woyskach zwyczayna, więcey na dzielnym wodzu, niż na woysku polegać. Cała ich potęga na piechocie, którą prócz oręża, różnym narzędziem i żywnością ładuią. Inni umieią bić się. Kattowie woiować: rzadkie tam wypady i dorywcze boie. Jezdna to sprawa, iak rychło zwyciężać, tak rychło ustąpić. Żartkość z. boiażnią obok chodzi: powolność do statku barziey się zbliża.

[30] Ultra hos Chatti initium sedis ab Hercynio saltu incohant, non ita effusis ac palustribus locis, ut ceterae civitates, in quas Germania patescit; durant siquidem colles, paulatim rarescunt, et Chattos suos saltus Hercynius prosequitur simul atque deponit. Duriora genti corpora, stricti artus, minax vultus et maior animi vigor. Multum, ut inter Germanos, rationis ac sollertiae: praeponere electos, audire praepositos, nosse ordines, intellegere occasiones, differre impetus, disponere diem, vallare noctem, fortunam inter dubia, virtutem inter certa numerare, quodque rarissimum nec nisi ratione disciplinae concessum, plus reponere in duce quam in exercitu. Omne robur in pedite, quem super arma ferramentis quoque et copiis onerant: alios ad proelium ire videas, Chattos ad bellum. Rari excursus et fortuita pugna. Equestrium sane virium id proprium, cito parare victoriam, cito cedere: velocitas iuxta formidinem, cunctatio propior constantiae est.

[XXXI]. Zwyczay innych narodów Germanii, od niektórych tylko śmiałków praktykowany. Kattowie u siebie przyjęli za powszechny. Skoro do lat młodzieńczych przyidą, zapuszczają brodę i głowę: ani wprzód ślubowną rycerskiey cnocie zdeymą z twarzy wolywę. aż nieprzyjaciela zabiią. Nad krwią i trupami czynią postrzyżyny, chlubiąc się, że dopiero zysk urodzenia swojego odnoszą, a godnemi rodziców i oyczyzny synami zostają. Na nikczemnikach i tchórzach widzieć zawsze to plugastwo. Nayodważnicysi noszą ieszcze obręcz żelazną na nodze, na znak niby obelżywey niewoli, póki iey zamordowaniem nieprzyjaciela nie złożą. Wielu z tym szlachetnym znamieniem siwizna obieży; przykład dla swoich, nieprzyjaciołom groza. Od nich się wszystkie bitwy zaczynaią: z nich się składa naczelny zastęp, srogi postacią. którey w czasie nawet pokoiu nieskładaią. Lud to błędny, bez domu. bez roli i wszelkiego starania: gdzie przyidzie, tam się pasie, niedbaiąc o swoie. cudzego nie szczędząc, póki u wędzona starość tak twardey cnoty nie zamorzy.

[31] Et aliis Germanorum populis usurpatum raro et privata cuiusque audentia apud Chattos in consensum vertit, ut primum adoleverint, crinem barbamque submittere, nec nisi hoste caeso exuere votivum obligatumque virtuti oris habitum. Super sanguinem et spolia revelant frontem, seque tum demum pretia nascendi rettulisse dignosque patria ac parentibus ferunt: ignavis et imbellibus manet squalor. Fortissimus quisque ferreum insuper anulum (ignominiosum id genti) velut vinculum gestat, donec se caede hostis absolvat. Plurimis Chattorum hic placet habitus, iamque canent insignes et hostibus simul suisque monstrati. Omnium penes hos initia pugnarum; haec prima semper acies, visu nova; nam ne in pace quidem vultu mitiore mansuescunt. Nulli domus aut ager aut aliqua cura: prout ad quemque venere, aluntur, prodigi alieni, contemptores sui, donec exsanguis senectus tam durae virtuti impares faciat.

[XXXII]. Przy Kattach mieszkaią Uzypelowie z Tenkterami podłuż Renu. gdzie iego koryto, już bystre i głębokie, straży graniczney niepotrzebnie. Tenkterowie. prócz zwyczaynego Germanom na woynach męstwa, celuią innych wyborem iazdy. tak iako Kattowie piechotą. Przodkowie ustanowili ten porządek.: potomstwo go utrzymuie. Dziatwa bawi się końmi dla igraszki, młodzież dla emulacyi. starzy dla nałogu. W sukcessyaeh. z domem i czeladzią podaie się dziedzicom i staynia. którey nie bierze starszy, iak inne maiątki. ale żwawszy z synów i walecznieyszy.

[32] Proximi Chattis certum iam alveo Rhenum, quique terminus esse sufficiat, Usipi ac Tencteri colunt. Tencteri super solitum bellorum decus equestris disciplinae arte praecellunt; nec maior apud Chattos peditum laus quam Tencteris equitum. Sic instituere maiores; posteri imitantur. Hi lusus infantium, haec iuvenum aemulatio: perseverant senes. Inter familiam et penates et iura successionum equi traduntur: excipit filius, non ut cetera, maximus natu, sed prout ferox bello et melior.

[XXXIII]. Podle Tenkterów siedzieli dawniey Brukterowde: teraz słychać. że ich Chamawowie z Angrywarami, za zgodą innych narodów, wygnali i do szczętu wygubili, bądź dla nieznośnej dumy, bądź dla chęci łupów, czy li też dla łaskawey ku nam bogów chęci, nie broniących nawet tego widowiska, w którym więcey niż sześćdziesiąt tysięcy ludzi, nie siłą i żelazem Rzymskim, lecz co wspanialsza, domowym orężem oczom naszym legło na rozrywkę. Bogdayby wiekowała w narodach, ieśli nic miłość ku nam, przynaymniey nienawiść ku sobie samym, kiedy w tym państwa Rzymskiego pochyłku. większego nam daru losy przynieść nie mogą, nad niezgodę nieprzyjaciół.

[33] Iuxta Tencteros Bructeri olim occurrebant: nunc Chamavos et Angrivarios inmigrasse narratur, pulsis Bructeris ac penitus excisis vicinarum consensu nationum, seu superbiae odio seu praedae dulcedine seu favore quodam erga nos deorum; nam ne spectaculo quidem proelii invidere. Super sexaginta milia non armis telisque Romanis, sed, quod magnificentius est, oblectationi oculisque ceciderunt. Maneat, quaeso, duretque gentibus, si non amor nostri, at certe odium sui, quando urgentibus imperii fatis nihil iam praestare fortuna maius potest quam hostium discordiam.

[XXXIV]. Agrywarów i Chamawow z tylu Dulgibinowie. Chasuarowie i inne narody mniey znaczne, z przodu zaś Fryzowie otaczaią. Fryzya dzieli się na większą i mnieyszą. według liczby i sil mieszkańców. Obie te krainy ciągną się nad Renem aż do morza, zawieraiąc w sobie niezmierne ieziora, znaiome Rzymskim okrętom, zkąd się one na sam ocean zapuszczały. Wieść niesie, że się tam dotąd znaydować maią słupy Herkulesa. bądź on w rzeczy samey tam wędrówką dotarł: bądź wzięliśmy za zwyczay. każdą mieysc wspaniałość imieniem bohatyra tego uwielbiać. Poważył się na te żeglugę Druzus Germanik; lecz nie dopuścił ocean i siebie i Herkulesa wybadywać. Ustala też wkrótce ciekawość, zdało się światobliwiey i skromniey. Wierzyć raczey sprawom boskim, niżeli o nich wiedzieć.

[34] Angrivarios et Chamavos a tergo Dulgubnii et Chasuarii cludunt, aliaeque gentes haud perinde memoratae, a fronte Frisii excipiunt. Maioribus minoribusque Frisiis vocabulum est ex modo virium. Utraeque nationes usque ad Oceanum Rheno praetexuntur, ambiuntque inmensos insuper lacus et Romanis classibus navigatos. Ipsum quin etiam Oceanum illa temptavimus: et superesse adhuc Herculis columnas fama vulgavit, sive adiit Hercules, seu quidquid ubique magnificum est, in claritatem eius referre consensimus. Nec defuit audentia Druso Germanico, sed obstitit Oceanus in se simul atque in Herculem inquiri. Mox nemo temptavit, sanctiusque ac reverentius visum de actis deorum credere quam scire.

[XXXV]. Mówiłem dotąd o zachodniey Germanii. Rozlega się ona daley niezmiernym zakolem na północ. Widzieć tam naprzód naród Chaukow. który poczynaiąc się od Fryzów, i część brzegu zaymuiąc. wszystkich wyżey wspomnionych narodów bokami sięga, i do Kattow się zatacza. Tak ogromny ziemi przeciąg zaymuią Chaukowie, i napełniaią.

Jest to lud nayszlachetnieyszy z Giermanów,. który nie znaiąc chciwości i ambicyi, a bez zaczepki sąsiad, bez łotrostwa i rabunków w spokoyney ustroni siedząc, wielkość swoią sprawiedliwością rozkrzewia. Naywiększym iest dowodem cnoty i potęgi iego że szukaiąc powagi u spółrodakow, bez krzywdy ią sobie u nich iedna. Atoli, gdy potrzeba wyciąga, rychło się zdobędą na odpór, i woysko wystawią, maiąc po dostatku ludzi i koni: ztąd idzie, że i w pokoiu rycerskiey sławy nie tracą.

[35] Hactenus in occidentem Germaniam novimus; in septentrionem ingenti flexu redit. Ac primo statim Chaucorum gens, quamquam incipiat a Frisiis ac partem litoris occupet, omnium quas exposui gentium lateribus obtenditur, donec in Chattos usque sinuetur. Tam inmensum terrarum spatium non tenent tantum Chauci, sed et implent, populus inter Germanos nobilissimus, quique magnitudinem suam malit iustitia tueri. Sine cupididate, sine impotentia, quieti secretique nulla provocant bella, nullis raptibus aut latrociniis populantur. Id praecipuum virtutis ac virium argumentum est, quod, ut superiores agant, non per iniurias adsequuntur; prompta tamen omnibus arma ac, si res poscat, exercitus, plurimum virorum equorumque; et quiescentibus eadem fama.

[XXXVI]. Na boku Kattow i Chaukow siedzą Cheruskowie, długim a gnuśnym pokoiem zależawszy pole znikczemnieli. Mile to życie. ale niebezpieczne: bo w bliskości potężnych a dumnych sąsiadów podeyrzany dla słabszych spoczynek: a kto duźszy i biie, tego prędzey poczciwym nazwą. A tak Cheruskowie, ów to lud niegdyś dobry i sprawiedliwy, teraz w przysłowie głupców i nikczemników pośli: Kattow zwycięskich pomyślność mądremi uczyniła. Upadek Cheruskow pociągną! Za sobą pogranicznych Fozow; równych spólnikow w niedoli, w szczęśćiu mnieyszych.

[36] In latere Chaucorum Chattorumque Cherusci nimiam ac marcentem diu pacem inlacessiti nutrierunt: idque iucundius quam tutius fuit, quia inter impotentes et validos falso quiescas: ubi manu agitur, modestia ac probitas nomina superioris sunt. Ita qui olim boni aequique Cherusci, nunc inertes ac stulti vocantur: Chattis victoribus fortuna in sapientiam cessit. Tracti ruina Cheruscorum et Fosi, contermina gens. Adversarum rerum ex aequo socii sunt, cum in secundis minores fuissent.

[XXXVII]. Na teyże Giermanii stronie nad oceanem mieszkają Cymbrowie. Mała teraz rzeczpospolita, lecz sławy wielkiey. Widzieć tam dotąd po oboim brzegu, dawney wielkości pozostałe ślad w obszernych obozowiskach, z których obwodu łacno wnosić potęgę narodu tego, i wierzyć powieściom o liczbie iego bojowników. Płynął rok sześćsetny czterdziesty od założenia Rzymu, gdy się dał słyszeć odgłos broni Cymbrow, pod konsulami Cecyliuszem Metellem i Papiryuszem Karbonem. Odtąd, ieśli do powtórnego konsulatu Traiana zliezemy czasy dwieście dziesięć lat ubiegło: tak się to długo z Germanami łomiemy! A w tym wieków przeciągu, tyle z obu stron szkód i klęsek. Nie tak zaiste często Samnita i enus, Gallus i Hiszpan, owszem ani Partowie sami nas do broni ruszyli: bo sroższa wolność Germanów, niż królewska potęga Arsaka. Cóż nam albowiem więcey, prócz kieski Krassa, Wschód wyrzucić może, sam będąc utratą Pakora, a zwycięstwem Wentydyusza poniżony?

Lecz Germanowie zniósłszy, lub poimawszy piąciu za rzeczypospolitey wodzów, Karbona, Kassyusza, Aureliusza Skaura, Serwiliusza Cepiona, Kneja Manilusza, tyleż z niemi woysk konsularnych zepsuli: samemu nawet Augustowi trzy pułki z Warem wydarli.

Nie poszło też łatwo Marjuszowi, Cezarowi. Druzowi. Neronowi i Germanikowi. gdy ich pierwszy po Włoszech, drugi w Gallii, ostatni trzey w oyczystey płaszali ziemi. Wyszydzili potężne na siebie Kaliguli zamachy, a po nieiakim spoczynku, korzystając z niezgod naszych i domowych turnieiow, pozmiatawszy pułków zimowiska, Gallią opanować przedsięwzięli. Nakoniec wygnani ztamtąd wzaiemnie, w poślednich tych czasiech zwyciężeni barziey niżeli zawoiowani zostali.

[37] Eundem Germaniae sinum proximi Oceano Cimbri tenent, parva nunc civitas, sed gloria ingens. Veterisque famae lata vestigia manent, utraque ripa castra ac spatia, quorum ambitu nunc quoque metiaris molem manusque gentis et tam magni exitus fidem. Sescentesimum et quadragesimum annum urbs nostra agebat, cum primum Cimbrorum audita sunt arma, Caecilio Metello et Papirio Carbone consulibus. Ex quo si ad alterum imperatoris Traiani consulatum computemus, ducenti ferme et decem anni colliguntur: tam diu Germania vincitur. Medio tam longi aevi spatio multa in vicem damna. Non Samnis, non Poeni, non Hispaniae Galliaeve, ne Parthi quidem saepius admonuere: quippe regno Arsacis acrior est Germanorum libertas. Quid enim aliud nobis quam caedem Crassi, amisso et ipse Pacoro, infra Ventidium deiectus Oriens obiecerit?

At Germani Carbone et Cassio et Scauro Aurelio et Servilio Caepione Gnaeoque Mallio fusis vel captis quinque simul consularis exercitus populo Romano, Varum trisque cum eo legiones etiam Caesari abstulerunt; nec impune C.

Marius in Italia, divus Iulius in Gallia, Drusus ac Nero et Germanicus in suis eos sedibus perculerunt. Mox ingentes Gai Caesaris minae in ludibrium versae. Inde otium, donec occasione discordiae nostrae et civilium armorum expugnatis legionum hibernis etiam Gallias adfectavere; ac rursus inde pulsi proximis temporibus triumphati magis quam victi sunt.

[XXXVIII]. Mówmy teraz o Swewach, którzy większą część Germanii zastąpili. Nie iest to osobny i udzielny naród, iako Kattowie i Tenchterowie: ale się składa z wielu innych, różnych od siebie rodem i nazwiskami, lubo się wszyscy powszechnym imieniem Swewow nazywaią. Właściwy narodu zwyczaj, zaczesane włosy na tył węzłem ujmować. Tym się oni od innych Germanów, tym się u nich wolni od poddańcow różnią. W drugich narodach, bądź dla pokrewieństwa iakiego ze Swewami, bądź. co często bywa, przez naśladowanie rzadka ta moda, chyba u młodzieży. Swewowie aż do siwizny zadarty włos z przodu na tył zawięzują: a częściej sobie chochoł z kudłów na wierzchołku ciemienia robią. Znaczniejsi, pilniej i kształtniej około włosów chodzą. To u nich jedyne piękrzydło, lecz niewinne, nie tak dla ponęt miłosnych, iak żeby idąc do boiu, roślejszemi się i okropniejszem i w oczach nieprzyjacielskich wydawali.

[38] Nunc de Suebis dicendum est, quorum non una, ut Chattorum Tencterorumve, gens; maiorem enim Germaniae partem obtinent, propriis adhuc nationibus nominibusque discreti, quamquam in commune Suebi vocentur. Insigne gentis obliquare crinem nodoque substringere: sic Suebi a ceteris Germanis, sic Sueborum ingenui a servis separantur. In aliis gentibus seu cognatione aliqua Sueborum seu, quod saepe accidit, imitatione, rarum et intra iuventae spatium; apud Suebos usque ad canitiem horrentem capillum retro sequuntur. Ac saepe in ipso vertice religatur; principes et ornatiorem habent. Ea cura formae, sed innoxia; neque enim ut ament amenturve, in altitudinem quandam et terrorem adituri bella compti, ut hostium oculis, armantur.

[XXXIX].Semnonowie maią się za najdawniejszych i nayzacniejszych ze wszystkich Swewow. Dowodzą tej starożytności samą religią. W pewnych, dniach, wszystkie z iednej krwi idące powiaty, zbieraią się przez posły do ubóstwionego modłami przodków, i starożytnym poszanowaniem lasu; gdzie na wstępie barbarzyńskiej ofiary człowieka publicznie zarżynaią. Jest i drugi rodzaj nabożeństwa w tej świątnicy. Żaden tam nie wchodzi, chyba związany: a to dla wyznania przez te niewolniczą postać zwierzchności boskiey. Jeśli się zdarzy upaść, nie godzi się podnosić: czołgają się nazad. Te zabobony mają za cel, aby każdy pomniał, że naród iego tu wziął początek: że tu Bóg nad wszystkim panuje: reszta mu służy i podlega. Utwierdzaią się w tym mniemaniu Semnonowie potęgą swoią: składa się ich naród ze stu powiatów, a dla wielkości sil krajowych mienią się być głową wszystkich Swewow.

[39] Vetustissimos se nobilissimosque Sueborum Semnones memorant; fides antiquitatis religione firmatur. Stato tempore in silvam auguriis patrum et prisca formidine sacram omnes eiusdem sanguinis populi legationibus coeunt caesoque publice homine celebrant barbari ritus horrenda primordia. Est et alia luco reverentia: nemo nisi vinculo ligatus ingreditur, ut minor et potestatem numinis prae se ferens. Si forte prolapsus est, attolli et insurgere haud licitum: per humum evolvuntur. Eoque omnis superstitio respicit, tamquam inde initia gentis, ibi regnator omnium deus, cetera subiecta atque parentia. Adicit auctoritatem fortuna Semnonum: centum pagi iis habitantur magnoque corpore efficitur ut se Sueborum caput credant.

[XL]. Longobardow przeciwnie sama nieliczność iest zaletą, że będąc rożnem i i potężnemi sąsiadami otoczeni, nie powolnością iaką, ale orężem w ręku i odwagą życia, bezpieczeństwo utrzymuią. Za niemi mieszkaią Reudygnowie, Awioni, Anglowie, Waryni. Endozowie. Swardonowie. Nuithonowie. Lasami albo rzekami otoczeni, o których to tylko pamięci godna, że wszyscy oddaią cześć bogini Hertha, to iest ziemi, matce powszechncy, rozumieiąc że się ona wdaie w sprawy ludzkie, i z kraiu do kraiu przechodzi się. Jest na wyspie oceanu gay święty, gdzie ukazuią rydwan kapą przykryty, którego samemu tylko popu godzi się dotknąć. Ten gdy poczuie. że bogini mieysce swoie osiadła, zakłada parę iałowic, i idzie pozad z wielkim uszanowaniem. Którekolwiek mieysce przechodem, swoim lub gościną uraczy, tam świątki, tam wesołe rozrywki. Ustaią woyny: nie błyska oręż: wiszą w zamknięciu bezczynne żelaza: i dotąd tylko pannie ulubiony pokoy, póki tenże pop sytey obcowaniem ze śmiertelnemi bogini, do swoiey świątniey nic odwiezie.

Po tey wędrówce myią powoź, kapę, i samo. ieśli temu dasz wiarę, bóstwo, w taiemnym iezierze, które natychmiast pożera zażytych do posługi niewolników. Ztąd w gminie ukryta boiaźń, i święta niewiadomość tego, co sama tylko śmierć obiawia.

[40] Contra Langobardos paucitas nobilitat: plurimis ac valentissimis nationibus cincti non per obsequium, sed proeliis ac periclitando tuti sunt. Reudigni deinde et Aviones et Anglii et Varini et Eudoses et Suardones et Nuithones fluminibus aut silvis muniuntur. Nec quicquam notabile in singulis, nisi quod in commune Nerthum, id est Terram matrem, colunt eamque intervenire rebus hominum, invehi populis arbitrantur. Est in insula Oceani castum nemus, dicatumque in eo vehiculum, veste contectum; attingere uni sacerdoti concessum. Is adesse penetrali deam intellegit vectamque bubus feminis multa cum veneratione prosequitur. Laeti tunc dies, festa loca, quaecumque adventu hospitioque dignatur. Non bella ineunt, non arma sumunt; clausum omne ferrum; pax et quies tunc tantum nota, tunc tantum amata, donec idem sacerdos satiatam conversatione mortalium deam templo reddat.

Mox vehiculum et vestes et, si credere velis, numen ipsum secreto lacu abluitur. Servi ministrant, quos statim idem lacus haurit. Arcanus hinc terror sanctaque ignorantia, quid sit illud, quod tantum perituri vident.

[XLI]. Ta tedy część Swewow ciągnie się w głąb Germanii. Bliżey ku nam (że się teraz Dunaia, iak pierwey Renu trzymać będę) mieszkaią Hermundurowie, naród wierny Rzymianom. Dla tey przyczyny im samym ze wszystkich Germanów pozwolony handel, nie tylko na pograniczu lecz i głębiey. owszem w naypięknicyszey osadzie prowincy i Recyi. Nie przydaią się im strażnicy: wolna wszędy podroż: a gdy innym narodom sam tylko oręż i obozy nasze ukazuie: im otwarzamy domy i wioski, choć o to nie proszą. U Hermundurow bierze początek Elba, rzeka sławna, i niegdyś znaioma: teraz o niey ledwo słychać.

[41] Et haec quidem pars Sueborum in secretiora Germaniae porrigitur. Propior, ut, quo modo paulo ante Rhenum, sic nunc Danuvium sequar, Hermundurorum civitas, fida Romanis; eoque solis Germanorum non in ripa commercium, sed penitus atque in splendidissima Raetiae provinciae colonia. Passim et sine custode transeunt; et cum ceteris gentibus arma modo castraque nostra ostendamus, his domos villasque patefecimus non concupiscentibus. In Hermunduris Albis oritur, flumen inclutum et notum olim; nunc tantum auditur.

[XLII]. Przy Hermundurach mieszkaią Naryskowie. a za niemi Markomani i Kwadowie. Z tych naywieksza sława i potęga przy Markomanach, którzy samą tę krainę gdzie siedzą, wygnawszy niegdyś Bojów, mieczem zdobyli. Nie odrodni są od nich i Naryskowie z Kwadami, trzymaiąc czoło Germanii z tey strony, która ku Dunaiowi zabiega. Markomanowie i Kwadzi mieli aż do naszey pamięci królów własnego rodu, idących ze krwi szlachetney Maroboda i Tudra: teraz już i obcych znoszą. Atoli władza ich i potęga z powagi Rzymskiey wypływa: cześciey ich iednak pieniędzmi, niżeli woyskiem wspomagamy.

[42] Iuxta Hermunduros Naristi ac deinde Marcomani et Quadi agunt. Praecipua Marcomanorum gloria viresque, atque ipsa etiam sedes pulsis olim Boiis virtute parta. Nec Naristi Quadive degenerant. Eaque Germaniae velut frons est, quatenus Danuvio peragitur. Marcomanis Quadisque usque ad nostram memoriam reges mansere ex gente ipsorum, nobile Marobodui et Tudri genus: iam et externos patiuntur, sed vis et potentia regibus ex auctoritate Romana. Raro armis nostris, saepius pecunia iuvantur, nec minus valent.

[XLIII].

[Retro Marsigni, Cotini, Osi, Buri terga Marcomanorum Quadorumque claudunt. E quibus Marsigni et Buri sermone cultuque Suebos referunt: Cotinos Gallica, Osos Pannonica lingua coarguit non esse Germanos, et quod tributa patiuntur. Partem tributorum Sarmatae, partem Quadi ut alienigenis imponunt: Cotini, quo magis pudeat, et ferrum effodiunt. Omnesque hi populi pauca campestrium, ceterum saltus et vertices montium iugumque insederunt.]

Poniżey Markomanow i Kwadow siedzą i niemniey potężne narody Marsygnow. Kotynow, Ozow i Burow: z których pierwsi i ostatni tylko noszą się i mówią po Swewsku. Gotynow ięzyk Galski. a Ozow Pannoński wydaie, że nie są Germanami. Prócz tego znoszą ciężary dannicze. które na nich Sarmatowie i Kwadzi. iako na obcych wkładaią. a co naysromotnieysza. że Kotynowie żelazo nawet kopią. We wszystkich tych ziemiach nic wiele równego pola: kraiowey naywięcey o wierzchołkach gór i w lasach osiedli.

 

[Dirimit enim scinditque Suebiam continuum montium iugum, ultra quod plurimae gentes agunt, ex quibus latissime patet Lygiorum nomen in plures civitates diffusum. Valentissimas nominasse sufficiet, Harios, Helveconas, Manimos, Helisios, Nahanarvalos. Apud Nahanarvalos antiquae religionis lucus ostenditur. Praesidet sacerdos muliebri ornatu, sed deos interpretatione Romana Castorem Pollucemque memorant. Ea vis numini, nomen Alcis. Nulla simulacra, nullum peregrinae superstitionis vestigium; ut fratres tamen, ut iuvenes venerantur.]

Albowiem Swewią przecina i dzieli nieprzerwane gór pasmo, za któremi wiele narodów mieszka, a miedzy niemi nayobszerniejsze maią. dzierżawy Ligowie (Lygiorum), z wielu powiatów złożeni. Dość wyliczyć nayznacznieyszych. Aryow, Helwekonów, Manimow. Eelizyow. Naharwalow. Naharwalowie pokazuią u siebie gay, starożytnym nabożeństwem poświęconą. Strażnikiem, iego pop, w odzieniu niewieścim. Oddaią cześć bogom, iacy są w tłomaczeniu Rzymskim Kastor i Pollux, przyznaiąc im moc też samą. Nazwisko ich Alcis: nie widać żadnego posągu, ani żadnych obcych obrządków, prócz tego. że ich iako braci i młodzieńców wielbią.

[Ceterum Harii super vires, quibus enumeratos paulo ante populos antecedunt, truces insitae feritati arte ac tempore lenocinantur: nigra scuta, tincta corpora; atras ad proelia noctes legunt ipsaque formidine atque umbra feralis exercitus terrorem inferunt, nullo hostium sustinente novum ac velut infernum adspectum; nam primi in omnibus proeliis oculi vincuntur.]

Wreszcie Aryowie. prócz sił, któremi wspomnione wyżey narody przechodzą, w rodzoną postaci okropność sztuką czasem barziey ieszcze srożą. Czernią puklerze: farbuią, ciała: wybieraią co nayciemniejsze nocy do bitew: a tak samym postrachem, i pomroką żałobnych hufców płoszą nieprzyjaciela, niemogącego znieść pozoru tey niezwyczajnej, a prawie piekielnej czeredy: albowiem we wszystkich potyczkach naypierwey oko pierzcha.

 

[XLIV].Za Ligami mieszkaią Gothonowie, w większej nieco nad inne Germany królom podległości, atoli nie nad wolność. Tuż przy nich na brzegach oceanu siedzą Rugowie z Lemowami: ci wszyscy noszą krótkie miecze, okrągłe tarcze, i królom swoim służą.

Naprzeciw widzieć na oceanie Swionow. potężnych morską i lądową silą. Wodne ich statki tym się od naszych różnią, że z obu stron maiąc czoło, łacno się obiema do brzegu przybić mogą. Nie noszą żaglow. ani maią wioseł rzędem po bokach usadzonych. Leżą poiazdy. w czasie tylko zwrotu, iak na rzeczmch żeglugach, w potrzebie zażywane. Bogactwa u nich są w poszanowaniu: dla tego też iednemu pana śłuzą, bez żadnych przywileiow prawo podległości nadwerężających. Nie wolno nikomu, iak u innych Germanów, oręża nosić. Wszystka broń chowa się w zamknięciu, i to pod strażą niewolniczą: ponieważ nagłych wycieczek od nieprzyjaciół ocean broni, a gmin orężny w pokoiu łacno się burzy: do tego interes królów tak każe, nie stawić nad zbrojownią wyzwoleńca i wolnego, dopieroż szlachcica.

[44] Trans Lygios Gotones regnantur, paulo iam adductius quam ceterae Germanorum gentes, nondum tamen supra libertatem. Protinus deinde ab Oceano Rugii et Lemovii; omniumque harum gentium insigne rotunda scuta, breves gladii et erga reges obsequium.

Suionum hinc civitates ipso in Oceano praeter viros armaque classibus valent. Forma navium eo differt, quod utrimque prora paratam semper adpulsui frontem agit. Nec velis ministrantur nec remos in ordinem lateribus adiungunt: solutum, ut in quibusdam fluminum, et mutabile, ut res poscit, hinc vel illinc remigium. Est apud illos et opibus honos, eoque unus imperitat, nullis iam exceptionibus, non precario iure parendi. Nec arma, ut apud ceteros Germanos, in promiscuo, sed clausa sub custode, et quidem servo, quia subitos hostium incursus prohibet Oceanus, otiosae porro armatorum manus facile lasciviunt. Enimvero neque nobilem neque ingenuum, ne libertinum quidem armis praeponere regia utilitas est.

[XLV]. Za Swionami rozlega się inne morze, gnuśne i prawie martwe. Końcem i ostatnim okręgu ziemnego zakresem, ztąd ie nazwać można, że blask zachodzącego słońca, ztykaiąc się tam ze świtem, zapałem swoim inne zorza tępi. Przydaie gminne mniemanie, że tam słychać dżwięk iakiś. kiedy się ponurza, widzieć postaci bożków, i wieniec promienisty na głowie iego. To nayprawdziwsza, że się tam kończy przyrodzenie.

Po prawey stronie Swewskiego morza mieszkaią Estonowie. odzieniem i zwyczajami do Swewow, ięzykiem do Brytanów podobnieysi. Oddaią cześć matce bogów, a na znak tego nabożeństwa noszą, obrazy wieprzów, które im służą za wszelki oręż i obronę: owszem miedzy samemi nieprzyjaciołami chwalcom bogini beśpieczeństwo daie.

Rzadko używaią żelazney broni: nayczęściey pałek. Bawią się około roli pilniey, niżeli zwyczay niesie leniwych Germanów. Szperaią także w morzu, asami iedni ze wszystkich znayduią po mieliznach, owszem na samych brzegach bursztyn, który po swoicmu Glesum zowią. Atoli będąc barbarzyńcami, nie znaią. ani są ciekawi poznać iego przyczyn i natury. Przed laty, nim zbytki nasze daly mu szacunek, leżał długo na brzegach, iako podły zmąconego morza wymiot. bez żadnego u nich zażycia. Biorą go, iak się urodził, i tak przedaią, dziwuiąc się płacącym kupcom. Wreszcie wnosić można, że to iest sok iakiśz drzew sączący się: ponieważ widzieć w nim często ziemny i powietrzny owad, który uwikłany lipką cieklizną, zostaie wewnątrz za stwardnieniem oblewaiącey materyi.

Rozumiem, że iako w zabiegłych na wschód krainach znayduią się lasy, zkąd się balsamy i inne wonie sączą: tak i zachodnie strony po lądach i wyspach nadbrzeżnych rodzą podobne drzewa, z których rozegrzane słońcem soki. a w morzu okrzepłe, flaga wodna na przeciwne brzegi wytrąca. Jeślibyś chciał doświadczyć ogniem natury bursztynu, wnet się zażegszy naksztalt łuczywa, wypuszcza płomień tłusty i pachnący, a potym się iak żywica topi i rozlewa.

Ze Swionami graniczą Sytonowie podobni we wszystkim do swoich sąsiadów, wyjąwszy, że im niewiasta panuje. Tak to ten naród nie tylko się od wolności, ale nawet od niewoli odrodził.

[45] Trans Suionas aliud mare, pigrum ac prope inmotum, quo cingi cludique terrarum orbem hinc fides, quod extremus cadentis iam solis fulgor in ortus edurat adeo clarus, ut sidera hebetet; sonum insuper emergentis audiri formasque equorum et radios capitis adspici persuasio adicit. Illuc usque (et fama vera) tantum natura.

Ergo iam dextro Suebici maris litore Aestiorum gentes adluuntur, quibus ritus habitusque Sueborum, lingua Britannicae propior. Matrem deum venerantur. Insigne superstitionis formas aprorum gestant: id pro armis omniumque tutela securum deae cultorem etiam inter hostis praestat.

Rarus ferri, frequens fustium usus. Frumenta ceterosque fructus patientius quam pro solita Germanorum inertia laborant. Sed et mare scrutantur, ac soli omnium sucinum, quod ipsi glesum vocant, inter vada atque in ipso litore legunt. Nec quae natura, quaeve ratio gignat, ut barbaris, quaesitum compertumve; diu quin etiam inter cetera eiectamenta maris iacebat, donec luxuria nostra dedit nomen. Ipsis in nullo usu; rude legitur, informe profertur, pretiumque mirantes accipiunt. Sucum tamen arborum esse intellegas, quia terrena quaedam atque etiam volucria animalia plerumque interlucent, quae implicata umore mox durescente materia cluduntur.

Fecundiora igitur nemora lucosque sicut Orientis secretis, ubi tura balsamaque sudantur, ita Occidentis insulis terrisque inesse crediderim, quae vicini solis radiis expressa atque liquentia in proximum mare labuntur ac vi tempestatum in adversa litora exundant. Si naturam sucini admoto igni temptes, in modum taedae accenditur alitque flammam pinguem et olentem; mox ut in picem resinamve lentescit.

Suionibus Sitonum gentes continuantur. Cetera similes uno differunt, quod femina dominatur; in tantum non modo a libertate sed etiam a servitute degenerant.

[XLVI]. A tu się iuż skończyla Swewia. Peucynow. Wenedow i Fennow narody, nie wiem, ieśli mam do Germanów, czyli do Sarmatów przyłączyć: lubo pierwsi z nich, których też Bastarnami zowią ięzykiem, stroiem, budowaniem domów, statecznym na iednym mieyseu mieszkaniem, z Germanami podobieństwo mają. Wszelako żyjąc w gnuśności i plugastwie. a przez małżeństwa mianowicie celnieyszych familii łącząc się z Sarmatami, na ich brzydkie zwyczaje zakrawają.

Wenedowie też wiele od nich wzięli. Albo wiem ile się tylko lasów i gór miedzy Fennami i Peucynami rozlega, wszystkie łotrostwem swoim napełnili. Atoli liczyć ich raczey należy pomiędzy Germanami: bo i siedliska mają nieruchome, i tarcze noszą, i pieszo rześko chodzą, różni w tym od Sarmatów, którzy na koniach lub na wozach wiek swój trawią.

Dzikość i ubóstwo Fennow jest aż do podźiwienia. Nie widać tam ani oręża, ani koni. ani mieszkania żadnego. Jedzą zioła, wdziewają skóry. legają na ziemi: cała ich nadzieja w strzałach, które w niedostatku żelaza, koście ostro nasadzone srożą. Z łowów mężczyzna i niewiasta żyje. Żony polując równie z mężami, obłowem z niemi się dzielą. Najwarowniejszym dla niemowląt od pluty i drapieżnego zwierza przytułkiem, szałas z gałęzi upleciony, który też służy za domowisko dla młodzieży i starców. Wszakże szczęśliwszym takowe życie bydź sądzą, niżeli pocić się nad pługiem, bawić ciesielką około budowy, a miedzy swoim i cudzym majątkiem wieczny z bojaźnią i nadzieją boy prowadzić. Jakoż, bezpieczni od bogów i ludzi, ten rzadki nader zysk odnoszą, że im nic żądać nie potrzeba. Ostatek tey ziemi pełen bajecznych wieści, jako to, że Oxyononie z Heluzami noszą twarz ludzką, a ciało zwierzęce. W czym ja nie mający pewnej wiadomości, zostawuję każdemu wolność mniemania.

[46] Hic Suebiae finis. Peucinorum Venedorum que et Fennorum nationes Germanis an Sarmatis adscribam dubito, quamquam Peucini, quos quidam Bastarnas vocant, sermone, cultu, sede ac domiciliis ut Germani agunt. Sordes omnium ac torpor procerum; conubiis mixtis nonnihil in Sarmatarum habitum foedantur.

Venedi multum ex moribus traxerunt; nam quidquid inter Peucinos Fennosque silvarum ac montium erigitur latrociniis pererrant. Hi tamen inter Germanos potius referuntur, quia et domos figunt et scuta gestant et pedum usu ac pernicitate gaudent: quae omnia diversa Sarmatis sunt in plaustro equoque viventibus.

Fennis mira feritas, foeda paupertas: non arma, non equi, non penates; victui herba, vestitui pelles, cubile humus: solae in sagittis spes, quas inopia ferri ossibus asperant. Idemque venatus viros pariter ac feminas alit; passim enim comitantur partemque praedae petunt. Nec aliud infantibus ferarum imbriumque suffugium quam ut in aliquo ramorum nexu contegantur: huc redeunt iuvenes, hoc senum receptaculum. Sed beatius arbitrantur quam ingemere agris, inlaborare domibus, suas alienasque fortunas spe metuque versare: securi adversus homines, securi adversus deos rem difficillimam adsecuti sunt, ut illis ne voto quidem opus esset. Cetera iam fabulosa: Hellusios et Oxionas ora hominum voltusque, corpora atque artus ferarum gerere: quod ego ut incompertum in medio relinquam.

(poprawiona wersja digitalizacji treści tłumaczenia Naruszewicza na podst. Hist. Kurgan.)

opr. af na podst. Wikipedii

Literatura:

Aleksander Krawczuk, POLSKA ZA NERONA, "Iskry" Warszawa 2002, ISBN: 978-83-240-1703-4