Geneza grodu
Na Piwonicach w Kaliszu istniał zespół osad i cmentarzysk świadczących o nieprzerwanym osadnictwie począwszy od neolitu przez epokę brązu, wczesną epokę żelaza, okres przedrzymski i okres wpływów rzymskich, aż po wczesne średniowiecze[1]. Liczne odkrycia rzymskich importów (skarb z Zagórzyna i in.) wskazują na to, że okolice Kalisza były ośrodkiem na trasie szlaku bursztynowego.
Powyższe fakty oraz podobieństwo średniowiecznej nazwy Kalisza do antycznej Kalisii, wzmiankowanej w 158 roku n.e. przez Klaudiusza Ptolemeusza, są powodem utożsamiania ich ze sobą co do lokalizacji przez historyków[1][2][3], począwszy od Jana Długosza, który nazwał Kalisz najstarszym miastem Polski (Calisia – Poloniae civitatum vetustissima)[4]. Kalisz jest jednym z najstarszych miast Polski15].
Na Zawodziu, w miejscu późniejszego grodu, istniała od VI wieku osada otwarta; podobna osada istniała od VII wieku na Ogrodach[7]. Pierwszy gród na Zawodziu wzniesiono w latach około 850–860[7][8]. W tym samym czasie na północ od grodu powstała osada otwarta na Starym Mieście[7].
Osada kasztelańska z grodem od IX w.
W okresie panowania pierwszych władców katolickich (około 950–1025) gród centralny na Zawodziu został otoczony 24 (znanymi) grodami położonymi w promieniu około 30 km od Zawodzia[9]. Od X w. Kalisz był jedną z głównych siedzib królestwa (łac. sedes regni principalis)[10], do XII w. był stolicą jednej z siedmiu prowincji[11] utworzonych przez Bolesława I Chrobrego.
Rekonstrukcja grodu
Badania archeologiczne pozostałości grodu rozpoczął w 1903 Włodzimierz Demetrykiewicz. Kolejne, w związku obchodami 1800-lecia miasta, prowadzono w latach 1958–1965. W ich wyniku odsłonięto relikty palatium, kolegiaty św. Pawła Apostoła, przykościelnego cmentarza, konstrukcji obronnych.
Drugi najstarszy kościół chrześcijański?
W trakcie kolejnych badań przeprowadzonych w latach 1983–1992 odsłonięto pozostałości kościoła drewniano-glinianego, znajdującego się aż pod dwoma wcześniejszyymi kościołami. Kolegiata romańska została wzniesiona po 1145[13] w miejscu wcześniejszego jednonawowego kościoła drewnianego[14], i jest częściowo posadowiona na fundamentach wcześniejszej kamiennej budowli przedromańskiej, wzniesionej w technice płytkowej przed I poł. XI w.[15], która prawdopodobnie była katedrą dawnej diecezji kaliskiej, wzmiankowanej w Dialogu o życiu św. Ottona biskupa bamberskiego, erygowanej w 1075 przez Grzegorza VII, zniesionej w 1124 i włączonej do archidiecezji gnieźnieńskiej[16][17].
W czasie wykopalisk archeologicznych prowadzonych w latach 1983–1992, wewnątrz ławy fundamentowej kolegiaty romańskiej odsłonięto fundamenty jeszcze wcześniejszego kościoła drewnianego, o konstrukcji wieńcowej, datowanego na przełom X i XI w. Kościół ten, nazwany kościołem św. Wojciecha, był jednym z dwóch (obok najwcześniejszej fazy kościoła św. Wojciecha w Krakowie) najstarszych kościołów drewnianych na ziemiach polskich[18].
Opis grodu i kościoła (wg źródeł współczesnych)
Minęło już pół wieku, odkąd Iwona i Krzysztof
Dąbrowscy w ramach badań nad Tysiącleciem
Państwa Polskiego rozpoczęli pierwsze stacjonarne prace wykopaliskowe na terenie grodziska
w dzisiejszej dzielnicy Zawodzie w Kaliszu. Nie
byli oni pierwszymi badaczami zajmującymi się
tym zagadkowym zabytkiem przeszłości – miejscem o wielowiekowych tradycjach osadnictwa.
Oprócz skojarzenia nazwy miasta ze wzmianką
Ptolemeusza o starożytnej Kalisii, które nasunęło
się (według autorów artykułu trafnie) Janowi Długoszowi, ten sam wybitny dziejopis wskazywał
na ruiny grobowców książąt kaliskich i opuszczenie widoczne na terenie zapomnianej kolegiaty.
Pisał to w XV stuleciu, kiedy od dawnej świetno-
ści grodu na Zawodziu dzieliło go zaledwie parę
wieków. Od tamtego czasu grodzisko obrastało
w legendy, a i sama lokalizacja grodu w opinii
wielu osób zaczynała wzbudzać wątpliwości.
Niektórzy sądzili, że znajdują się tam szczątki
zamku z kamienia i cegły. Krążyły wieści o złotych trumnach pochowanych wielmożów.
Teren grodziska stanowił dla mieszkańców
Kalisza swoisty kamieniołom. Zaopatrywali się
oni tutaj przez wieleset lat zarówno w duże
głazy granitowe, pochodzące z fundamentów
budowli, jak i w cenne ciosy piaskowca ze ścian.
W ten sposób dewastowano coraz dotkliwiej
ruiny kościoła. Na wiele rabunkowych wykopów
natrafiono podczas prowadzonych badań wykopaliskowych.
Niemniej jednak miejscowa tradycja zawsze
łączyła pozostałości grodu na Zawodziu z pewnymi faktami historycznymi. Grodzisko określano
mianem „Gór Szwedzkich”. Taka nazwa została
udokumentowana na słynnym planie grodziska, wykonanym w 1885 roku przez geometrę
Władysława Tarłowskiego, z inicjatywy Adama
Chodyńskiego.Postacią zasłużoną dla wydobycia z niepamięci grodu w Kaliszu był także ksiądz Piotr
Kobyliński (pleban dobrzecki), który powiązał
znaleziska rozsypisk murów na Zawodziu ze
wzmiankami o kościele św. Pawła. Publikował
on w latach sześćdziesiątych XIX wieku fragmenty opracowania na temat dziejów Kościoła
w Kaliszu na łamach „Tygodnika Katolickiego”.
W latach 1865-1866 zamieścił rodzaj monografii
– „Kalisz pod względem religijnym z głównym
poglądem na kollegiatę”. W pierwszym odcinku
z 15 grudnia 1865 roku jest mowa o murach
kościoła (św. Pawła), widocznych „w ogrodzie
Baraszkiewicza”, co najprawdopodobniej odnosi się do grodziska na Zawodziu lub jego
okolic. Autor zwrócił przy tym uwagę zarówno
na starożytność nazwy miasta, jak i na „Góry
Szwedzkie”, „Zamczysko” lub „Siedlisko” (czyli
grodzisko na Zawodziu).
wg http://regionwielkopolska.pl/pub/uploaddocs/grod-kaliski-na-zawodziu_kalisia_06_2008.pdf
Opr. Adam Fularz na podstawie Wikipedii, ilustracja: fragment mapyt z 1670 r.
[1] prof. Tadeusz Baranowski: Gród w Kaliszu - badania, odkrycia, interpretacje. W: Instytut Archeologii i Etnologii PAN, Rada Miejska Kalisza: Kalisz Wczesnośredniowieczny. Materiały sesji Kalisz 15.06.1998r. Kalisz: 1998, s. 39. ISBN 83-85463-72-0.
[2] Grażyna Schlender: Kalisz i region kaliski. 260 pytań i odpowiedzi. Kalisz: Archiwum Państwowe w Kaliszu, 2010, s. 10. ISBN 978-83-927408-1-0.
[3] Władysław Kościelniak: Leksykon kaliski. Kalisz: Edytor, 2008, s. 81-82, 87. ISBN 978-83-60579-31-2.
[4] Dąbrowski Krzysztof: Z przeszłości Kalisza. Warszawa: Książka i Wiedza, 1970, s. 64 i następne, 88.
[5] Władysław Rusiński: Kalisz. Zarys dziejów. Poznań: Wydawnictwo Poznańskie, 1983, s. 7. ISBN 83-210-0403-2.
[6] Anna Woźniak: Historia miasta (pol.). Urząd Miejski w Kaliszu. [dostęp 2013-08-06].
[7] 17,0 17,1 17,2 Tadeusz Baranowski, Leszek Ziąbka. Gród kaliski na Zawodziu. „Kalisia Nowa”. 5–6 (131), s. 5, 2008. Kalisz: Urząd Miejski w Kaliszu. ISSN 1426-7667.
[8] Andrzej Buko: Archeologia Polski wczesnośredniowiecznej : odkrycia, hipotezy, interpretacje. Warszawa: Wydawnictwo „Trio”, 2005, s. 188. ISBN 83-7436-023-2.
[9] Andrzej Buko: Archeologia Polski wczesnośredniowiecznej : odkrycia, hipotezy, interpretacje. Warszawa: Wydawnictwo Trio, 2005, s. 180. ISBN 83-7436-023-2.
[10] Civitates Principales: wybrane ośrodki władzy w Polsce wczesnośredniowiecznej: katalog wystawy, red. Tomasz Janiak, Dariusz Stryniak. Gniezno: Muzeum Początków Państwa Polskiego w Gnieźnie, 1998. ISBN 83-906800-2-5.
[11] Stanisław Szczur: Historia Polski : średniowiecze. Kraków: Wydawnictwo Literackie, 2002, s. 150. ISBN 83-08-03272-9.
Krzysztof Dąbrowski, Kalisz od zarania dziejów do wczesnego średniowiecza, [w:] Dzieje Kalisza, red. Władysław Rusiński, Poznań 1977, s. 41.
[12] Tadeusz Baranowski, Leszek Ziąbka. Gród kaliski na Zawodziu. „Kalisia Nowa”. 5-6, s. 5-7, 2008. Kalisz: Miasto Kalisz. ISSN 1426-7667.
[13] T. Baranowski, Najstarszy kościół kaliski, [w:] Z Otchłani Wieków, 2002, z. 1–2, s. 20–24.
[14] Rodzińska-Chorąży T., Węcławowicz T., Kolegiata pod wezwaniem św. Pawła w grodzie kaliskim na Zawodziu, [w:] Kalisz wczesnośredniowieczny, red. Baranowski T., Kalisz–Warszawa 1998, s. 73–74. ISBN 83-85463-72-0
[15] Andrzej Wędzki: Kalisz w państwie wczesnopiastowskim i w okresie rozbicia dzielnicowego. W: Władysław Rusiński (red.): Dzieje Kalisza. Poznań: Wydawnictwo Poznańskie, 1977, s. 46.
[16] Władysław Kościelniak, Kalisz : przewodnik, Kalisz 2002, s. 133. ISBN 83-913102-3-X